Türk xalqları tarixi kafedrası 25 Azərbaycanda
Yüklə 2,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Günel RƏHİMLİ Bakı Dövlət Universiteti Azərbaycan tarixi (təbiət fakültələri üzrə) kafedrasının doktorantı E-mail: gunelrahimli1@gmail.com
Türk xalqları tarixi kafedrası – 25 Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri 88 yaşadıqları dövrdə, hökm sürdükləri coğrafiyada, ağıllarına batan, həyat formalarına uyğun gələn və bəzən də ictimai-siyasi məqsədlə- rinə uyğun gələn dinləri qəbul etmişlər. Ancaq, bu keçidlər çox da asan olmamışdır. Burada, İslama keçid ən səhv bilinən nümunədir. İslamiyyət də, türklərin qəbul etdiyi dinlərdən biridir. Türklərin İs- lamiyyəti qəbulu, yalnız İslam dini ilə Göy Tanrı dininin biri birinə bənzəməsi nəticəsində, bir gündə olmamışdır. Türklərin fərqli din- lərə keçmələrinin ən əhəmiyyətli iki səbəbi: Türklərdə həddindən artıq fanatizmin olmaması və xaqanların din dəyişdirməsiylə, xal- qın dini, hökmdarın dinidir prinsipinə uyulmasıdır. Bu prinsipə uy- ğun olaraq, xaqan din dəyişdirincə, xalq da onun seçdiyi dini daha tez, daha böyük qruplar halında qəbul edirdi. Bu qəbulun da, ən mühüm səbəbi, Göy Tanrı inancına əsaslanırdı. Göy Tanrının yer üzünü idarə etmək üçün vəzifələndirdiyinə inanılan xaqan din də- yişdirincə, xalq da inancları gərəyi ona uymuş olurdu. İslama keçid də, xaqanların müsəlman olması ilə, sürətlənmişdir. Xaqanın din dəyişməsinin, xalqa təsir gücünü uyğurların döv- ründə görmək mümkündür. Türk dövlət fəlsəfəsinə, türk həyat for- masına heç bir şəkildə uyğun gəlməyən Mani dininə keçid, bilindiyi kimi, uyğurların hakimiyyəti dövründə yaşanmışdır. Mani dininin, insanları oturaq həyata məcbur edən qaydaları nəticəsində, köçəri heyvandarlıqla məşğul olan türklər, oturaq həyata keçərək, əkinçi- liklə məşğul olmağa başlamışlar. Bu dəyişmə nəticəsində, Bögü xa- qan istədiyi, oturaq cəmiyyət həyatını qurmuşdur. Xaqan, mani- xeizmi rəsmi dövlət dini olaraq elan edincə, çox sürətli bir şəkildə olmasa da, xalqın böyük qismi bu dəyişikliyə razı gəlmişdir. Çöl mədəniyyətinə sahib türk cəmiyyətində, göyün yerdəki nümayəndə- si hesab edilən xaqanın qəbul etdiyi hər qərar, xalq tərəfindən doğru qəbul edilir, ictimai reaksiyaya səbəb olmurdu. Burada diqqət yetirilməsi lazım olan bir başqa nöqtə, din də- yişdirərkən belə, qədim Göy Tanrı inancının təsirli olmasıdır. Xa- qan, göyün nümayəndəsidir və Göy Tanrının istəyi xaqan vasitəsi ilə, xalqa çatmışdır və qəbul edilməlidir. Lakin, qəbul edilən din türklərin yaşam tərzinə uyğun gəlmirdisə, uzun müddətli qəbul edə bilməmişlər. Burada yenə manixeizmi və buddizmi nümunə göstərə Türk xalqları tarixi kafedrası – 25 Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri 89 bilərik. Bu dinlər uyğurlar və tabğaclar xaricində türk tərəfdar tapa bilməmişlər. Manixeizm, uyğurlar arasında XIV-XV əsrlərdən son- ra görülməmişdir. Xristianlıq və yəhudilik də, bu vəziyyətə nümunə ola bilər. Tədqiqatçl Jan Rui, “Dinlərin Çarpışması” əsərində, İslam və Göy Tanrı dini arasındakı monoteist inam bənzərliyinə diqqət çəkərək, islamın türklərin həyat tərzinə uyğun gəlməsini, bu səbəb- dən də, əsrlər boyu türk boyları arasında yayıldığını göstərmişdir. ƏDƏBİYYAT 1. Roux J.P. Altay Türklerinde Ölüm. Kabalcı, İstanbul , 2010. 2. Roux J.P. Türklerin ve Moğolların Eski Dini. Kabalcı, İstanbul, 1998. 3. Roux J.P. Türklerin tarihi: Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 yıl. Kabalcı, İstanbul, 2007. 4. Roux J.P. Dinlerin Çarpışması. Kabalcı, İstanbul, 2012. _________________________ Günel RƏHİMLİ Bakı Dövlət Universiteti Azərbaycan tarixi (təbiət fakültələri üzrə) kafedrasının doktorantı E-mail: gunelrahimli1@gmail.com SƏFƏVİYYƏ TƏRİQƏTİNİN YARANMASI DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA SOSİAL-İQTİSADİ, SİYASİ VƏZİYYƏT Açar sözlər: Moğol yürüşləri , Səfəviyyə təriqəti, Şeyx Səfiəddin, Xacə Əli Bütün tarixi dövrləri incələdiyimiz zaman görürük ki, bir çox güclü dövlətlər yeni fikrə inam bəsləyən, güclü rəhbərə bağlı, daha firavan həyat uğrunda ayağa qalxan kütlələrin mübarizəsi nəticəsin- də yaranmışdır. Səfəviyyə təriqətindən yola çıxaraq yaranan Səfəvi- lər dövləti də güclü inamın nəticəsində qələbə əldə edə bilmişdir. Azərbaycan tarixində xüsusi yeri Səfəvilər dövlətinin tarixi Səfə- viyyə təriqətindən başladığı üçün bu təriqətin yarandığı zaman Türk xalqları tarixi kafedrası – 25 Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri 90 mövcud olan siyasi, iqtisadi şəraitin də araşdırılması vacibdir. Ona görə də tezisimizdə bu məsələni tədqiq etməyə çalışacağıq. Səfəviyyə təriqəti Azərbaycanda siyasi vəziyyətin çox qarışıq olduğu bir dövrdə yarandı. XIII əvvəllərindən etibarən başlayan da- ğıdıcı Moğol yürüşləri bölgənin iqtisadi və sosial həyatına ağır zər- bə oldu. Bu yürüşlərin nəticəsində XIII əsrdə Amu-Dərya çayı ilə Aralıq dənizi, Dərbənd ilə İran körfəzi arasında yerləşən ölkələr qılınc gücünə birləşdirilərək beşinci Moğol ulusuna çevrildilər. Hü- laku xanın rəhbərliyi ilə yaranan bu ulus tarixdə Hülakülər dövləti kimi tanındı. Tarixən köçəri maldarlıqla məşğul olan Moğollar əha- linin əkin sahələrini dağıdaraq otlaqlara çevirdilər. Əhali üzərinə yüksək vergilər qoydular. Bu təsərrüfata ağır ziyan vurdu. Bir çox tarixi abidələr məhv edildi. Siyasi balanssızlığın mövcud olduğu bu dövrdə amansız Mo- ğol yürüşləri insanların təkcə maddi cəhətdən deyil, mənəvi cəhət- dən də əzilməsinə səbəb oldu. Belə bir zamanda mənəvi olaraq in- sanı uca tutan bir çox dini-ideoloji istiqamətlər formalaşdı. Mənəvi boşluğa düşən kütlə çarəni bu ideologiyalara bağlanmaqda gördü. Bu məsələ haqqında “Azərbaycan Səfəvilər dövləti” kitabında qeyd edilir ki, ölkədə hökm sürən ictimai intizamsızlıq, yoxsulluq, insan təhlükəsizliyinin olmaması, əhali üzərində hakim olan qorxu və dəhşət təsəvvüf hərəkatının gündən-günə genişlənməsinə təkan verirdi. Belə bir zaman kəsiyində yaranan Səfəviyyə təriqəti də Azər- baycanda, Anadoluda özünə xeyli tərəfdar toplaya bildi. Sufi dərviş orderi kimi yaranan Səfəviyyə təriqəti sonradan şiə meyili ilə fərq- lənməyə başladı. Maraqlı tərəfi ondadır ki, Moğollar və Teymurilər dövründə şiə təriqətlər təqib olunmamış hətta onlara bəzi vaxtlar dəstək belə vermişlər. Türk tarixçisi Məhmət Saray yazır ki, müsəl- manların nifrətini qazanan Moğollar işğal etdikləri ərazilərdə şiəli- yin sərbəst fəaliyyət göstərməsinə icazə verirdilər. Bu dövrdə qiy- mətli əsərlər yazan şiə alimlərinin yetişdiyi məlumdur. Belə alimlə- rin öndə gedənlərindən biri də Nəsrəddin Tusi idi. Onun Əxlaqi Na- sir və Təcridül Əqaid əsərləri hətta müasir dövrümüzə qədər İran məktəblərində dərs kitabi olaraq istifadə edilirdi. Hətta həmin dövr- Yüklə 2,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|