Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
Maraqlıdır ki, Y.V.Çəmənzəminli “Novruz” adətinə “Avesta”da rast g əlinmədiyini etiraf edir [49, s.84]. Təəssüf ki, sovet dövrü folklorşünas alimlərimizin bəziləri də məsələnin mahiyy ətini araşdırmaq yerinə, öncədən yazılmışlarla kortəbii razılaşmışlar. Məsələn, görkəmli alim V.Vəliyev öz mövqeyilə Ç əmənzəminlidən heç də seçilməyən Bayrambəyovun m əqaləsindən sitat verir: “…Bahar bayramı olan Novruz qədim at əşpərəstliyin banisi, məşhur Zərdüştün adı ilə bağlıdır” [36, s.92]. Lakin V.V əliyev onu da vurğulayır ki, “ərəblər “od və su” il ə qədim azərbaycanlıların bütün mədəniyyətini məhv etdikl əri halda, Novruza təsir göstərə bilməmişlər. Çünki bu bayram xalqın mənəvi aləminə, qanına və iliyinə daxil olmuşdur. Ona görə də ərəb istilaçıları özləri bu bayrama qoşulmuş, ona islam paltarı geyindirməyə çalışmışlar” [36, s.92]. “Novruz” fars sözü olsa da, “bayram” sözünün türkl ərə aid olduğunu Mahmud Kaşqari də təsdiqləyir. Fars dilində isə bayrama “eyt” deyirl ər. O da məlumdur ki, əvvəllər çox yerdə “ Bayram yaxınlaşır”, “Bayram gəlir” deyəndə, ilin, ayın son gec əsinin, il başının, yaz bayramının gəlişi nəzərdə tutulurdu. Əslində, Novruz kəlməsinin formal ad olduğunu aşağıda daha aydın görmək imkanımız var. Müs əlman, qeyri-müsəlman türklər arasında geniş yayılan, təbiətin, həyatın canlanması, yeni ilin başlanğıcı, heyvandarlıqla, əkinçiliklə sıx bağlı olan bahar bayramı həmin xalqların həyatında başqa-başqa adlar altında qeyd olunmaqla b ərabər, həm də müxtəlif vaxtlara təsadüf edir. Bunun da əsas s əbəbi odur ki, hər yerdə iqlim şəraiti eyni olmadığı kimi, t əbiətin canlanmasının müşahidə olunduğu vaxt da eyni deyil. M əsələn, qışın uzun keçdiyi, qarın, buzun gec əridiyi bölgə- 293 l ərdə yaşayan saxalar (yakutlar) (“Isıax”), xakaslar (“Tun Payram” ) iyun ayının 21-22-də Günəşin “dirilməsi”ni, təbiətin oyanmasını bayram edir, “Günəşə tayığ” (qurban) kəsirlər. T əqvimin bu günü də təsadüfən seçilməmişdir. Məhz həmin gün yay gündönümü baş verir. Lakin əksər xalqlarda İl başının qeyd olunması fevral-mart aylarına düşür. Əgər qəməri t əqvimlə xalqlarımız bu bayramı martın 9-da keçirirdilərsə, Gün əş təqviminə görə aradakı 13 gün fərq üzündən martın 21- d ə keçirməyə başladılar. Bununla belə bu gün də türk dillərində martın 9-u ilə bağlı bir sıra deyimlər var (“Baba hesabından martın doqquzu”), Kıbrıs türkləri bayramı “Mart dokuzu” adı il ə tanıyırlar… İl başı bayramı Yerin Günəş ətrafındakı h ərəkətilə bağlıdır. Məlumdur ki, 21 marta, yəni Günəş Qoç bürcün ə girənə qədər ekvatordan cənubu, yəni cənub qütbünü işıqlandırırdısa, bayram günü onun şüaları şaquli istiqamət alır, gec ə ilə gündüz bərabərləşir, artıq 22 martda Günəş şimal yarımkürəsini nisbətən daha çox işıqlandırmağa başlayır. On iki heyvanlıq türk təqvimində də İl başı martın 21-nə düşür. Novruz bayramının başqa adlar altında yaşamasını qaraçay-malkar lılar arasında daha aydın görürük. Bayramı qışla baharı bir-birindən ayıran 21-25 martda keçirən qaraçay- malkarlılar bu aya “Totur ayı” (müqəddəs Fyodorun adının t əhrif olunmuş şəklidir: Todur, Totur – G.Y.), bahar bayramının özünə isə “Qollu”, “Qutan”, “Saban Toy”, “Teqri Toy”, “Hardar”, “Erireq” deyirl ər [84, s.189]. H.Malkonduyevin yazdığı kimi, qaraçay-malkar türkləri İslam dinini XVIII əsrdə qəbul etdiklərinə görə, əski şamanist dünyagörüşləri və təbiət kultu ilə bağlı ayin və mərasimləri olduğu kimi günümüzdə də yaşayır. Davle və Qollu adlı yiy ələrlə bağlı mərasim nəğmələri xalq arasında geniş 294 yayılmışdır. Çeqem, Holam-Bızınqı kəndlərində baharın başlanğıcında “Hardar” deyilən bayram təşkil olunur, tarla işləri üçün baxıma çəkilir. Onların böyüməsi ilə ayın necə olacağını müəyyənləşdirən bilici babalar bir öküz kəsdikdən sonra tarlaları şumlayır və taxılın yiyəsi Altın Hardarın şərəfinə n əğmələr oxuyub rəqs edirlər [25, s.189-191]. Qaraçay-malkar türkl ərinin “Ruzlama” və ya “Navruz” adı verdikləri xalq t əqvim sistemi 21 martdan başlayır [65, s.194]. Novruz bayramı Bosniya türkləri (“Sultan-i Navruz”), Kıbrıs (Kipr) türkləri (“Mart dokuzu”), Rumıniyanın tatar topluluğu (“Navrez”), Batı Trakya türkləri (“Mevris”), qaqauz türkl əri (“Martacık”, ya da “İlk Yaz Yortusu”), Qazaxıstan türkl əri (“Nevruz – Ulus”, “Ulıstın ulı küni”)… arasında da böyük coşqu ilə keçirilir. Altay türkləri martın 18-25-i arası “ Çılqayak”, “Çalkandu Boyu”, “Çıl Bazı” (“İl başı”) bayramı, tıva türkləri fevralın sonu – martın əvvəlində “Şaqaa” bayramı, Çind əki uyğurlar “Kış zimistanni koğlaş”, yəni qışın şaxtasının qovulması adlandırılan Bahar bayramı keçirirlər. Əsasən, sibirtarlar adı ilə tanınan Omsk, Tümən, Novosibirsk tatarları bu bayrama daha çox H əməl bayramı deyirlər. Bu da onun h əməl (mart) ayında keçirilməsindən irəli gəlir. Bir-birinə rast g ələrkən “Qaza Navruz qünü mubarak bolsun!” deyən qumuğlar qışın girdiyi 22 dekabrdan yanvarın 31-ə qədər olan vaxta “ toğlu doymaz doqquz gün”, yanvarın 1-dən 15-ə qədər olan vaxta is ə “qarsız qış, qara soyuq” deyirlər. Yanvarın 16- dan fevralın 25-ə qarlı-boranlı 40 günü “Ulu çille”, fevralın 26- dan martın 21-ə isə 25 günlük “Qiççi çille” adlandırırlar. Yazbaşı, yaşıllıq bayramı kimi qəbul olunan bu günlərdə şatman çiçək açdığından bəzən bu bayrama Şatman bayramı da deyirl ər [97]. Uşaqlar Navruz-bayrak adlandırdıqları qollu ağac 295 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|