Türkiye’nin Gelecek Siyasi Sistem Tercihi Rasyonelleştirilmiş Parlamentarizm, Yarı-Başkanlık ve Başkanlık Sistemleri

nı’nın Yüce Divan’a sevkedilmesi halinde görevde kalıp kalmayacağı ile il-

gili olarak da 1982 Anayasası’nda bir açıklık bulunmamaktadır. Genel eği-

lim, böyle bir durumda Cumhurbaşkanı’nın görevine devam etmeyeceği ve

TBMM Başkanının vekillik yapacağı yönündedir. Görevi dışındaki kişisel

suçlardan yargılanabileceği konusunda doktrinde neredeyse ortak bir fikir

olduğu halde, böyle bir durumda ne şekilde yargılanabileceği ve milletveki-

linin yasama dokunulmazlığı hükümlerine, Cumhurbaşkanının kişisel suç-

tan yargılanması durumunda tabi olup olamayacağı hususu açıklığa kavuş-

malıdır. Doktrinde genel eğilim, milletvekili olmayan bakanın dahi yararlan-

dığı yasama dokunulmazlığından, görevi dışında kişisel suç söz konusu ol-

duğunda Cumhurbaşkanının da yararlanabileceği yönündedir.

74

k.

Yerel yönetimlerin güçlenmesi ile eğitim, sağlık ve ekonomi alanlarında her

bölgenin ve ilin kendi ihtiyaçlarına göre kaynak yaratmasının önü açılmalı;

yürütülecek hizmetlerin bu kaynaklardan finanse edilmesi düzenlenerek ül-

kemizin göreceği fayda artırılabilmelidir. 

l.

Yargı alanındaki sıkıntıların çözüm arayışı kapsamında, yargının bağım-

sızlığının ve tarafsızlığının tam olarak sağlanması Siyasi Partiler Kanunu

değiştirilmeli ve gelişmiş ülkelerdeki gibi sivil toplum kuruluşlarının

daha etkin ve aktif çalışmasına alan açacak düzenlemeler yapılmalıdır. 

2.

Fransa’daki yarı başkanlık sistemi benimsenirse, dar bölge ve iki turlu

bir seçim sistemi kabul edilmelidir. Böylece güçlü, işlevi artan bir yasa-

ma organı oluşacaktır. Cumhurbaşkanı ve yasama çoğunluğunun aynı

partiden olması durumunda siyasi sistem, fiilen yarı başkanlık sistemi-

nin özelliklerini gösterebilecektir. Bu bağlamda, Cumhurbaşkanı ve

başbakan başka siyasi partilerden olduğu takdirde (kohabitasyon) siya-

si sistemin, parlamenter rejim işleyişine göre yürütülmesine özen göste-

rilmelidir. 

3.

A.B.D.’deki başkanlık sistemi benimsenirse, yürütme organının devlet

başkanından oluşacağı da göz önüne alınarak, başkanlık rejiminin yürüt-

menin kanun teklif edememesi özelliği kabul edilmelidir. Bu sistemde-

ki kuvvetlerin kesin ayrılığı ama işbirliği anlayışı hassasiyetle korunma-

lıdır. Bu işbirliği mevcut sistemdeki yasama organını etkisiz kılan, onu

yürütmenin tahakkümü altına sokan bir durum yaratmamalıdır. 

4.

Parlamenter rejim korunacaksa, sisteme işlerlik kazandıracak şekilde,

parlamenterizmin rasyonelleşmesi sağlanmalıdır. Bu yönde Cumhurbaş-

kanı’nın Meclis’in seçimleri yenileme yetkisi uygulanır hale getirilmeli-

dir. Türkiye’de 1961 Anayasası’nda da öngörülen seçimlerin yenilenme-

si kurumuna hiç başvurulmadığı hatırlanmalıdır. Fakat gerek olduğunda,

uzlaşmayı teşvik edici şekilde, uzlaşma sağlanamazsa derhal seçimlerin

yenilenmesi kurumunun işletileceğinin bilinmesi sistemdeki tıkanmala-

rı önleyebilecektir. 

TÜRK‹YE’N‹N GELECEK S‹YAS‹ S‹STEM TERC‹H‹

65

74

Tanör, Yüzbaşıoğlu, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, s. 333, 334.

---

5.

Sistemdeki tıkanmaları önleyecek düzenlemeler büyük öneme sahip ol-

sa da, bu düzenlemeler Meclis’te çoğunluğu sağlayacak parti açısından

karar alma mekanizmalarının oluşmasına ilişkin oylamalarda sonunda

veya son turda kendi istediği kararı aldırması rahatlığı sağlamamalıdır.

Nitekim siyasal sistemde uzlaşma kültürünün eksik olduğu ülkemizde,

1982 Anayasası da bu kültüre katkıda bulunacak hükümler içermektedir.

Örneğin, 1982 Anayasası’nın TBMM Başkanı’nın seçimini düzenleyen

94. maddesine göre, “Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkan adayları,

Meclis üyeleri içinden, Meclisin toplandığı günden itibaren besş gün

içinde, Başkanlık Divanına bildirilir, Başkan seçimi gizli oyla yapılır. İlk

iki oylamada üye tamsayısının  üçte iki ve  üçüncü oylamada  üye tam-

sayısının salt  çoğunluğu aranır. Üçüncü oylamada salt çoğunluk sağla-

namazsa, bu oylamada en çok oy alan iki aday için dördüncü oylama ya-

pılır; dördüncüoylamada en fazla oy alan üye, Başkan seçilmiş olur.”

Belirli kişilerin seçilmesinde ve kararların alınmasında, ilk turlarda nite-

likli çoğunluk sağlanamaması durumunda, son turda en çok oyu alan ki-

şinin seçilmesini öngören bu tür düzenlemeler, sağlanması gereken uz-

laşma ve görüş birliğini de azaltmaktadır. Zira bu durum çoğunluğu

elinde bulunduran siyasi partinin, diğer siyasi görüşlerle ve partilerle bir

ittifak ve uzlaşma arayışı içinde olması ihtiyacını adeta ortadan kaldır-

maktadır. Bu nedenle, gerek anayasal gerek ilgili yasal düzenlemeler,

Meclis’teki siyasi partilerin uzlaşma halinde karar almasını öngörecek

şekilde –siyasal kilitlenme yaratmamayı da göz önünde bulundurarak–

oy birliği veya nitelikli çoğunluk mekanizmalarını rasyonelleştirilmiş

parlamenterizm ilkeleri doğrultusunda hayata geçirecek şekilde yeniden

düzenlenmelidir. 

6.

Parlamenter sistemin rasyonelleşmesi doğrultusunda, yapıcı güvensizlik

oyu öngörülebilir. Böylece Federal Alman Anayasası’nda olduğu gibi,

hükümetin ancak yeni bir başbakan seçilmesiyle birlikte görevine son

verilebilmesi sağlanmalıdır. Alman Anayasası’nın 67. maddesine göre,

halefini seçmek suretiyle, Cumhurbaşkanı’ndan Başbakan’ın azli istene-

bilmekte ve güvensizlik oyu verilebilmektedir. Bu yöntem parlamenter

rejimde sıkça karşılaşılan hükümet istikrarsızlıklarını önleyecek bir yön-

tem olarak düşünülebilir. 

7.

Sistemin rasyonelleşmesi ve istikrar kazanması çerçevesinde, parlamen-

to üyeliği ile bakanlar kurulu üyeliğinin aynı kişide birleşmesinin engel-

lenmesi düşünülebilir. Böyle bir düzenleme parlamenter sistemin esaslı

unsurlarından olan gensoru mekanizmasının kişisel çıkar amacıyla hare-

kete geçirilmesini engelleyecek, hükümetlere istikrar kazandırabilecek-

tir. Gensoru mekanizmasının asıl amacı, hükümeti izlediği politika dola-

yısıyla meclise karşı sorumlu kılmak olduğu halde, bu mekanizma, ço-

ğunlukla milletvekillerinin yeni kabinede bakanlık elde etmek beklenti-

siyle harekete geçirilmektedir. Bu da hükümet ve rejim istikrarsızlığı ya-

ratabilmektedir. Bakanlar kurulu üyelerinin meclis dışındaki kişilerden

YASAMA DERG‹S‹

•

25

66

---

atanmasını sağlayacak düzenlemeler, yapıcı güvensizlik oyuyla birlikte

sisteme istikrar kazandırabilir. 

VII.

Sonuç

Türk siyasi yaşamında temelleri 1876 Anayasası’yla atılan, tarihi geçmişi Os-

manlı yönetimine kadar uzanan parlamenter sistemin 1921 Anayasası’nda be-

nimsenen meclis hükümeti sistemi hariç yaklaşık yüz yıldan fazla bir gelene-

ği vardır. Türkiye’de sistem tartışmalarının yoğun olduğu dönemler genellikle

hükümet istikrarsızlığının en çok yaşandığı 1970, 1980, 1990 ve 1995 yılları-

dır. AK Parti iktidarıyla birlikte istikrarlı devam eden bir yürütme bulunsa da,

parlamenter sisteme has tıkanıkları giderme, ileriyi görme ve belirsizlikleri or-

tadan kaldırmaya dönük yeni bir yönetim anlayışına ihtiyaç duyulmaktadır.

Hükümet sistemini tartışırken bu sistemlerin Türkiye ölçeğinde uygulana-

bilirliğinin siyasi, ekonomik, sosyolojik, kültürel ve tarihi özgül faktörlerin

yanında Anayasa, siyasi parti ve seçim sistemi gibi faktörlere bağlı çok değiş-

kenli bir konu olduğu unutulmamalıdır. Türkiye’de A.B.D. başkanlık sistemi-

nin seçilmesiyle ilgili analizlerde, bu sistemin ülkemizde sağlıklı ve başarılı iş-

lemesi için A.B.D. yönetimine hakim olan gevşek ve disiplinsiz iki parti sis-

temi, buna eşlik eden seçim sistemi, demokrasi ve uzlaşma kültürünün derin-

liği, ekonomik zenginlik, federalizm ve yerinden yönetim gibi pek çok faktö-

rün de birlikte tartışılması sağlanmalıdır. 

Unutulmamalıdır ki, köklü bir siyasi sistem değişikliği yerine parlamenter

ve başkanlık rejiminin yararlı ve güçlü yanlarını biraraya getiren bir siyasi re-

jim yasama organını güçlendirmekle birlikte milletvekillerine etki ve işlev ka-

zandıracaktır. Kaldı ki, fren ve gerçek mekanizmalarının etkili bir şekilde uy-

gulandığı, kuvvetler ayrılığını destekleyecek bir siyasi sistemin uygulanması

ileri demokrasi ihtiyaçlarını karşılayacak ve mevcut sistemlerin saf uygulan-

malarından doğan sakıncaları da giderebilecektir.

TÜRK‹YE’N‹N GELECEK S‹YAS‹ S‹STEM TERC‹H‹

67

---

Kaynakça

Akartürk, Ekrem Ali, Parlamenter Rejim Uygulamaları ve Parti Sistemleri: Par-

lamenter Hükümet Yapıları ve Parti Sistemleri Üzerine Bir Deneme, İs-

tanbul, Yeditepe Üniversitesi, 2010.

Alkan, Haluk, Karşılaştırmalı Siyaset: Başkanlık ve Parlamenter Sistemler Işı-

ğında Yarı Başkanlık Modelleri, İstanbul, Açılım Kitap, 2013.

Arslan, Nagehan Talat, İzci, Ferit, Kuvvetli İcra: Başkanlık Sistemi Üzerine Bir

Deneme, EKEV Akademi Dergisi, 2003. 

Ataöv, Türkkaya, Federasyon Başkanlık Yarı Başkanlık, İstanbul, Destek, 2011.

Boban, Davor, Minimalist Concepts of Semi-Presidentialism: Are Ukraine and

Slovenia Semi-Presidential States, Politicka Misao, Vol. XLIV, 2007.

Calabresi, Steven G., The Virtues of Presidential Government: Why Professor

Ackerman Is Wrong to Prefer the German to the U.S. Constitution,

Constitutional Commentary, Vol. 18, 2001.

Calabresi, Steven G., Bady, Kyle, Is the Separation of Powers Exportable, Har-

vard Journal of Law&Public Policy, Vol. 33.

Can, Osman, Kurucu İktidar-Demokratik Kuruculuk, İstanbul, 2013.

Çoban, Ali Rıza, Anayasayı Değiştirme Yetkisi Sınırları ve Denetimi, Ankara,

2001.

Demir, Fevzi, “Yarı Başkanlık Hükümet Sistemi ve Türkiye”, Yeni Türkiye Baş-

kanlık Sistemi Özel Sayısı, Sayı: 51, Yıl: 9, Mart-Nisan 2013. 

Duverger, Maurice, Siyasal Rejimler, Sosyal Yayınlar, 1986, s. 41, 42.

Elgie, Robert, Duverger, Semi-Presidentalism and the Supposed French Arc-

hetype, West European Politics, Vol. 32, 2009. 

Elgie, Robert, McMenamin, Iain, Explaining the Onset of Cohabitation under

Semi-Presidentialism, Political Studies, Vol. 59, 2011.

Eren, Abdurrahman, “İtirazım Var Başkanlık Sistemine”, Yeni Türkiye Başkan-

lık Sistemi Özel Sayısı, Sayı: 51, Yıl: 9, Mart-Nisan 2013.

Gözler, Kemal, Anayasa Hukukunun Genel Esasları, Bursa, Ekin, 2013.

Gül, Cengiz, Karagöz, Kasım, Çağdaş Siyasal Rejimlerde Etkin Yürütme Olgu-

su, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XI, 2007.

Güneş, Turan, Parlamenter Rejimin Bugünkü Manası ve İşleyişi, İstanbul, Na-

zir Akbasan Matbaası, 1956. 

Güzel, Hasan Celal, “Türkiye’de Yarı Başkanlık Sistemi Uygulanabilir”, Yeni

Türkiye Başkanlık Sistemi Özel Sayısı, Sayı: 51, Yıl: 9, Mart-Nisan

2013.

Hakyemez, Yusuf Şevki, Yeni Anayasada Türkiye’nin Hükümet Sistemi, SDE

Analiz, Eylül, 2011.

Hicken, Allen, Stoll, Heather, Electoral Rules and the Size of the Prize: How Po-

litical Institutions Shape Presidential Party Systems, The Journal of Po-

litics, Vol. 70, No. 4, 2008.

İyimaya, Ahmet, “Başkanlık Sistemini Tartışmak yahut AK Parti Modeli”, Yeni

Türkiye Başkanlık Sistemi Özel Sayısı, Sayı: 51, Yıl: 9, Mart-Nisan

2013.

Jennings, Will, Bureacratic Performance and Control in British Politics: Asylum

YASAMA DERG‹S‹

•

25

68

---

Policy 1994-2007, The British Journal of Politics and International Re-

lations, Vol. 12, 2010.

Kahraman, Mehmet, Fonksiyonları İtibariyle Türkiye’de Cumhurbaşkanlığı ve

Cumhurbaşkanlığı Seçimi Tartışmaları, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal

Bilimler Dergisi, Sayı 19, 2007.

Kalaycıoğlu, Ersin, Başkanlık Rejimi: Türkiye’nin Diktatörlük Tehdidiyle Sına-

vı, Başkanlık Sistemi, Türkiye Barolar Birliği, Yayına Hazırlayan: Te-

oman Ergül, Ankara 2005.

Kuzu, Burhan, Her Yönü İle Başkanlık Sistemi, İstanbul, Babıali, 2011.

Lageot, Celine, The Lack of Political Responsibility of the French President un-

der the Constitution of 1958 and the Old Article 68,University of Bo-

gota, Vol. 118, 2009. 

Levinson, Stanford, “So Much to Rewrite, So Little Time…”, Constitutional

Commentary, Vol. 27,2011

Marrani, David, Semi-Presidentialism a la Française: the Recent Constitutional

Evolution of the Two-Headed Executive, Constitutional Forum Consti-

tutionnel, Vol. 18, 2009.

Oder, Bertil Emrah, Türkiye’de Başkanlık ve Yarı-Başkanlık Rejimi Tartışmala-

rı: 1991-2005 Yılları  Arasında Basına Yansıyan Öneri ve Tepkilerden

Kesitler, Başkanlık Sistemi, Türkiye Barolar Birliği, Yayına Hazırlayan:

Teoman Ergül, Ankara 2005.

Onar, Erdal, İsrail’in Kendine Özgü Bir Hükümet Sisteminden Eskisine Geri

Dönüşü, Ankara, 2003.

Onar, Erdal, Türkiye’nin Başkanlık veya Yarı-Başkanlık Sistemine Geçmesi Dü-

şünülmeli midir?, Başkanlık Sistemi, Türkiye Barolar Birliği, Yayına

Hazırlayan: Teoman Ergül, Ankara 2005.

Özbudun, Ergun, Demokrasiye Geçiş Sürecinde Anayasa Yapımı, İstanbul, Bil-

gi, 1993.

Özbudun, Ergun, Parlamenter Rejimde Parlamentonun Hükümeti Murakabe Va-

sıtaları, Ankara, AÜHFY, 1962. 

Özbudun, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, Ankara, Yetkin, 2011. 

Özbudun, Ergun, “Hükümet Sistemi Tartışmaları”, Yeni Türkiye Başkanlık Sis-

temi Özel Sayısı, Sayı: 51, Yıl: 9, Mart-Nisan 2013.

Özsoy, Şule, Başkanlı Parlamenter Sistem: Cumhurbaşkanının Halk Tarafından

Seçildiği Parlamenter Hükümet Modeli ve Türkiye İçin Tavsiye Edile-

bilirliği, İstanbul, XII Levha, 2009.

Rushton, Michael, Political Oversight of Arts Councils: A Comparison of Cana-

da and the United States, The International Journal of Cultural Policy,

Vol. 8, 2002.

Sağlam, Fazıl, Anayasa Hukuku Ders Notları, Yakın Doğu Üniversitesi Yayınla-

rı, Lefkoşa, 2013.

Schleiter, Petra, Morgan-Jones, Edward, Party Government in Europe? Parli-

amentary and Semi-Presidential Democraies Compared, European Jo-

urnal of Political Research, Vol. 48, 2009.

Tanör, Bülent, İki Anayasa 1961-1982, İstanbul, 1986. 

Tanör, Bülent, Yüzbaşıoğlu, Necmi, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hu-

TÜRK‹YE’N‹N GELECEK S‹YAS‹ S‹STEM TERC‹H‹

69

---

kuku, İstanbul, Beta, 2012.

Tataroğlu, Muhittin, Parlamenter ve Başkanlık Sistemlerinde Siyasi İktidar ve

Bürokrasi İlişkileri ve Türkiye Açısından Bir Değerlendirme, Celal Ba-

yar Üniversitesi İ.İ.B.F., C. 13, 2006.

Teziç, Erdoğan, Anayasa Hukuku (Genel Esaslar), İstanbul, Beta, 2012.

Tsarouhas, Dimitris, EU Enlargement and “the Perils of Presidentialism”: A

Comparative Analysis, Ankara Review European Studies, Vol. 4, No. 2,

2005.

Tsina, M. Stres, Institutional Conditions for Creating Government Agencies in

Russia and the United States, Russian Politics and Law, Vol. 43, No. 4,

2005.

Turgut, Mehmet, Başkanlık Sistemi ve Ordu, İstanbul, Boğaziçi, 1998.

Uluşahin, Nur, Anayasal Bir Tercih Olarak Başkanlık Sistemi, Ankara, 1999. 

Uluşahin, Nur, Saf Hükümet Sistemleri Karşısında İki Başlı Yürütme Yapılan-

ması, Ankara, Yetkin, 2006.

Vergin, Nur, “Siyasal Sitem Arayışları ve Yarı-Başkanlık Sistemi”, Yeni Türkiye

Başkanlık Sistemi Özel Sayısı, Sayı: 51, Yıl: 9, Mart-Nisan 2013.

Yavuz, Bülent, Parlamenter Hükümet Sisteminde ve 1982 Anayasası’nda Başba-

kan, Ankara, Asil, 2008. 

Yavuz, Bülent, 2007 Anayasa Değişikliğinin Doğurduğu Tereddütler ve Çözüm

Yolları, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. XII, 2008.

Yazıcı, Serap, Başkanlık ve Yarı-Başkanlık Sistemleri: Türkiye İçin Bir Değer-

lendirme, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2011.

Yüzbaşıoğlu, Necmi, Parlamenter Rejimlerde Türkiye’de Yürütme Kuvveti, ya-

yınlanmamış doktora tezi, İstanbul, 1986.

Yüzbaşıoğlu, Necmi, Panel Notları, Anayasa’nın Değiştirilmez Maddeleri ve

Başkanlık Sistemi, İstanbul Barosu Yayınları, 2011.

Burhan Kuzu, “Başkanlık Sisteminin Özel Detayları”, 

http://www.sa-

bah.com.tr/Gundem/2012/05/08/parlamenter-sistemde-padisahlik

, 17

Haziran 2012.

Serap Yazıcı, “Başkanlık Sistemi Türkiye’yi Olumsuz Etkiler”,

http://www.ntvmsnbc.com/id/25086300/

, 17 Haziran 2012. 

5 Soru: Anayasa Uzlaşma Komisyonu’nun Akıbeti ve Yeni Anayasa, 

http://se-

tav.org/tr/5-soru-anayasa-uzlasma-komisyonunun-akibeti-ve-yeni-ana-

yasa/yorum/14186

, 18 Haziran 2014. 

YASAMA DERG‹S‹

•

25

70