“Türküstan” kitabxanası Şirvani Ədilli

 
6
Şeirin əsas forma elementləri:  
misra, bölgü və qafiyə. 
 
Şeir yaradıcılığında  əsas forma elementləri  misra, 
bölgü  və qafiyədir. Başqa sözlə, bunlar şeiri nəsrdən 
fərqləndirən əsas forma elementləridir.  
Misra – şeirin bir sətridir. Bir şeirdə misraların uzun-
luqları – onlarda olan hecaların sayları şeirin formasından 
asılı olaraq biri-birinə bərabər və ya fərqli ola bilər.  
Bölgü (təqti, durğu)  – misranın real və ya ani (xə-
yali) durğularla (pauzalarla) biri-birindən ayrılan parçaları-
dır. Bölgülərarası durğular, yəni vəzn durğusu adi nitqdə-
ki real, sintaktik durğulardan fərqlənir. Belə ki, vəzn dur-
ğusu ani, xəyali də ola bilər. Hətta bir misrada sintaktik 
durğu, pauza vəzn durğusundan daha böyük ola bilər. 
Vəzn durğusu sintaksisdən yox, sözlərdəki və misradakı 
heca sayından, deyilişin ümumi ahəngindən asılıdır.  
Təəssüf ki, şeirşünaslığımızda indiyə  qədər vəzn 
durğusu ilə sintaktik durğu arasındakı fərqin nəzərə alın-
maması heca vəznində yanlış olaraq bölgülərin yalnız 
bütöv sözlərdən ibarət götürülməsinə və misraların yanlış 
bölgülənmə variantlarının müəyyən olunmasına gətirib 
çıxarmışdır. Bu məsələyə kitabın digər bölmələrində ge-
niş şəkildə və praktiki misallarla aydınlıq gətirəcəyik. 
Bölgülərin uzunluğu onlarda olan hecaların sayı ilə 
müəyyən olunur. Əruz vəznində sözlər bölgülərdə həmişə 
parçalana bildiyi halda, heca vəznində və sərbəst şeirdə 
bu parçalanma xüsusi hallarda – deyilişin normal ahəngə 
malik olduğu hallarda baş verir.  
Qafiyə  –  şeirdə ayrı-ayrı sözlərin sonluqlarında gə-
lən, eyni və ya biri-birinə yaxın tək səslər və ya səs birlik-
ləridir. 
Klassik
 
ərəb və fars qafiyəşünaslığı  ərəb qrafikası-
nın xüsusiyyətləri əsasında formalaşmışdır. Belə ki, bura-
da əsasən qafiyədə iştirak edən ərəb qrafikası hərflərinin 

---

 
7
(samitlərin və uzun saitlərin) və  hərəkələrin (qısa sait-
lərin) sayı, düzülüşü və tutduğu mövqeləri baxımından 
qafiyələrin təsnifatı aparılmış, bu hərf və  hərəkələrin 
məhz dəqiqliklə  təkrarlanması  xətasız (eyibsiz, nöqsan-
sız) qafiyələnmə hesab edilmiş, şeirdə praktiki olaraq rast 
gəlinən qafiyə  xətaları (eyibləri, nöqsanları) özləri də 
təsnif olunmuşdur  (ətraflı  məlumat üçün bax: 36, s. 88-
108; 34, s. 89-127; 49, s. 141-166 ).  
Qafiyənin müasir ana dilimiz və daha dəqiq, sadə 
əlifba olan latın qrafikalı müasir əlifbamız  əsasında 
öyrənilməsi isə  fərqli yanaşma tələb edir. Bu sahədə  ən 
köklü araşdırmalardan birini görkəmli  əruzşünasımız 
Əkrəm Cəfər aparmışdır. Klassik şərq poeziyasının dərin 
bilicisi və  tədqiqatçısı olan alimimiz anadilli şeirimizin 
qafiyəsi haqqında irəli sürdüyü mülahizələrdə (8, s. 8-20) 
qafiyənin dayağının bir səs (sait və ya samit) olduğunu 
qəbul etmiş  və  tərtib etdiyi qafiyə lüğətində (8) də bunu 
əsas götürmüşdür. Lakin bu yanaşma da bir növ ərəb 
qrafikası  hərfləri  əsasında formalaşdırılmış  ərəb və fars 
qafiyəşünüslığına uyğundur.  
Müasir “Ədəbiyyat Nəzəriyyəsi” və yaxın məzmunlu 
digər kitablarda isə yalnız qafiyənin ümumi tərifi və 
müxtəlif təsnifatları verilir. Burada zəngin (tam, uzun) və 
yoxsul (natamam, qısa),  normal və qulaq, misrasonu və 
daxili, cinas  və  adi, rədifli və  rədifsiz  və s. qafiyə növləri 
fərqləndirilir. Lakin qafiyə anlayışı haqqında verilən bu 
məlumatları  qətiyyən qənaətbəxş hesab etmək olmaz. 
Çünki, burada qafiyənin formal mənada belə, mahiyyəti 
tam açılmamışdır. Yalnız cinas qafiyələr dəyərli folklorşü-
nas alimimiz Elxan Məmmədli tərəfindən geniş  tədqiq 
olunmuşdur (37).  
Fikrimizcə, qafiyənin səs  əsası – dayağı kimi bir 
səsin yox, səs cütlüyünün götürülməsi daha doğru-
dur. Qafiyənin dayağında bir səsin dayanması isə 
anadilli şeirimizdə xüsusi hal kimi və  yalnız sait səs 

---

 
8
üçün qəbul oluna bilər.  Belə ki, anadilli poeziyamızda 
klassik, ənənəvi qafiyənin səs əsasını – dayağını sait-
samit səs cütlüyü, az hallarda samit-sait səs cütlüyü, 
az və xüsusi hallarda isə  tək sait (uzanan və ya 
uzanmayan) təşkil edir. Dayaqdan sonra istənilən 
uzunluqlu eyni şəkilçi və ya rədif gələ bilər. Dayaq-
dan  əvvəl isə eyni səs və ya səslərin olması 
qafiyələnmə üçün vacib deyil. Lakin bu hal qafiyələn-
mənin daha da zənginləşməsinə səbəb olur.  
Eyni  şəkilçilərin müxtəlif sözlərə  ələvə edilməsi isə 
həmin sözlərin qafiyələnməsi demək deyil. Lakin burada 
bəzi sözdüzəldici (leksik) şəkilçilər istisnadır. Məsələn, 
yoldaş-sirdaş sözləri qafiyə kimi qəbul olunur, halbuki 
onlar eyni sözdüzəldici şəkilçinin müxtəlif sözlərə əlavəsi 
ilə yaranmışdır. 
Şair, tədqiqatçı Şamil Dəlidağ (Əsgərov) tərtib etdiyi 
qafiyə lüğətində (10) çox doğru olaraq məhz sait-samit və 
samit-sat  səs cütlüklərini  əsas götürmüşdür. O, bu səs 
cütlükləri  əsasında qafiyələnən söz köklərinin, həmçinin 
düzəltmə sözlərin böyük siyahısını tərtib etmişdir. Ş.Dəli-
dağ qafiyəşünaslığımız üçün çox dəyərli töhfə olan bu 
əsərində məhz yeni və daha sadə elmi-məntiqi yanaş-
ma ilə qafiyə lüğəti tərtib etmək  ənənəsinin  əsasını 
qoymuşdur. 
Aşağıdakı  təsnifat və praktiki misallarla qafiyə haq-
qında yuxarıda dediyimiz fikirlərin mahiyyətini daha aydın 
şəkildə açmağa çalışacağıq.  
Fikrimizcə, qafiyənin yox, qafiyələnmənin təsnifatın-
dan danışmaq daha doğru olar. Çünki, hər şey qafiyələn-
mədə  aşkara çıxır. Qafiyələnmə söz kökləri sonluqları, 
söz kökü sonluğu və  şəkilçi, kök-şəkilçi birləşmələri, 
müxtəlif şəkilçilər və s. arasında baş verə bilər.  
Bütün bunları nəzərə alaraq qafiyələnmənin təsnifa-
tını aşağıdakı kimi aparmaq olar. 

---