“Türküstan” kitabxanası Şirvani Ədilli

 
9
Dayağının xüsusiyyətinə görə  qafiyələnmənin 
aşağıdakı növlərini müəyyən edə bilərik: 
1. Sait-samit səs cütlüyü (qapalı heca) dayağı ilə 
qafiyələnmə (güclü qafiyələnmə). Belə qafiyələnmə üçün 
söz ehtiyatı kifayət qədər çoxdur və çox geniş yayılmış-
dır.  Şairlər, aşıqlar və meyxanaçılar qafiyələnmədə sait-
samit səs cütlüyünün nə  dərəcədə  əhəmiyyətli olduğunu 
gözəl bilirlər. Eyni səsli (an-qan-yaman-balaban  və s.), 
yaxın saitli (əl-el-gül-dil  və s.) və  hətta yaxın samitli 
(həyat-murad  və s.) variantlarını  fərqləndirmək olar. Mi-
sallara baxaq.  
Eyni səsli variant: 
 
Vətəni sevməyən insan olmaz, 
Olsa ol şəxsdə vicdan olmaz. 
                                   A.Səhhət 
 
Yaxın saitli variant: 
 
Mən sənin dilinə dəymirəm, cəllad, 
Gəl sən də bu ana dilimə dəymə! 
Sənin də bağın var, gülün var, çəkil, 
Bağımda əkdiyim gülümə dəymə! 
                                          S.Rüstəm 
 
Yaxın samitli variant: 
 
Bu dil şirinlikdə şərbət kimidir. 
Saflığı qorunun sərhəd kimidir... 
                                        T.Bayram 
 
2. Samit-sait səs cütlüyü (açıq heca) dayağı ilə 
qafiyələnmə (zəif qafiyələnmə).  Məsələn, dünya-dərya-
röya,  ayna-aşna,  kölgə-cərgə  və s. Samit-sait  səs  cüt-
lüyü oxşar tələffüz təəssüratını yüksək səviyyədə yarada 

---

 
10
bilmədiyindən belə qafiyələnmə xalis qafiyələnmə deyil 
və eyni zamanda bunun üçün söz ehtiyatı da azdır. Klas-
sik  əruzvəznli poeziyada demək olar ki, istifadə olunma-
mışdır. Misal: 
 
Bu necə dünyadır, bu necə dünya? 
Ölümü həqiqət, həyatı röya. 
                               B.Vahabzadə 
 
3. Tək sait dayağı ilə qafiyələnmə. Bu növün şəkilçi 
qəbul etmiş və etməmiş variantları var.  
Şəkilçi qəbul etməmiş variant (yarımçıq qafiyələn-
mə) az istifadə olunur. Daha çox əruzvəznli poeziyada, 
özü də uzanan saitlə olan variantına rast gəlinir. Məsələn, 
sevda-rəna, su-bu və s.  
Misallar: 
 
Demə məcnuna dəli, bəlkə də Leyla dəlidir, 
Eşq olan yerdə bütün aqili dana dəlidir 
                                                     Ə.Vahid 
 
Gülü rüxsarına qarşu, gözümdən qanlı axar su, 
Həbibim, fəsli-güldür bu, axar sular bulanmazmı? 
                                                                 M.Füzuli 
 
Yaxın səsli varianta misal: 
 
Cahanda yox elə bir qüvvə baş əyim ona mən, 
Fəqət nə güclü, zəif bir vücud var, yahu! 
Ki, hazıram yıxılıb xaki payinə hər gün  
Öpüm ayağını icz ilə. Kimdir o, nədir o? 
                                                 C.Cabbarlı 
 
Az da olsa hecavəznli şeirlərdə, özü də uzanmayan 
saitli variantına da rast gəlinir: 

---

 
11
Düşündülər, görəsən onun dərdi nə imiş. 
...Özü nəhəng olsa da, kökü lap üzdə imiş. 
                                                  T.Bayram 
 
Tək sait dayağı ilə qafiyələnmənin  şəkilçi qəbul 
etmiş variantından daha çox istifadə olunur. Çünki, tək 
saitlə qafiyələnən sözlərə  şəkilçi  əlavə olunduqda sait 
samitlə qapanır və sait-samit səs cütlüyü dayağında 
qafiyələnmə kimi səslənir,  bir növ sait-samit səs cüt-
lüyü dayağında qafiyələnməyə çevrilir. Ona görə də bu 
xüsusi haldan müasir poeziyada geniş istifadə olunur. 
Misallara baxaq. 
Qafiyələnən sözün isim olduğu hala misal: 
 
Bu yalan dünyanın tərs ayna+sı var, 
Sevincə bənzəyən çox bəla+sı var... 
     N.Kəsəmənli 
                                                        
Qafiyələnən sözlərin feil olduğu hala misal: 
 
Dağlara qar düşdü, qəribsə+yirəm, 
Qəlbimə bir həmdəm qəlb istə+yirəm 
                                                   M.Araz 
 
Qafiyələnən sözlərin quruluşuna görə qafiyələn-
mənin aşağıdakı növlərini müəyyən edə bilərik: 
1. Söz kökü sonluqlarının qafiyələnməsi.  Sözlərin 
hansı nitq hissəsinə aid olmasına görə müxtəlif variantları 
var. Məsələn,  dağ-bağ (isim-isim), ver-yer  (feil-isim), 
almaq-qalmaq  (feil-feil),  ağ-sağ (sifət-sifət), qara-yara 
(sifət-isim) və s. 
Misallar: 
 
Anamız vətənçin vurmasa ürək (isim), 
Haram olsun mənə yediyim çörək (isim).  
                                             S.Rüstəm 

---

 
12
Millət yoludur, haqq yoludur tutduğumuz yol (isim), 
Ey haqq, yaşa, ey sevgili millət, yaşa, var ol (feil). 
                                                         T.Fikrət 
 
Öz şəxsi dərdinə qalanlar mənə, 
Hörümçəklər kimi tor hörməsinlər (feil). 
Ürəyi qara daş olanlar mənə, 
Müqəddəs dərdimi çox görməsinlər (feil)... 
                                                        S.Rüstəm 
 
2. Söz kökü sonluğu ilə  şəkilçinin qafiyələnməsi. 
Daha çox müasir poeziyada istifadə olunur:  
 
Al qoynuna dostlarını, ey bağrı qan Arazım, 
Mənim qanlı göz yaşımdan yaran+mısan, Arazım! 
                                                             S.Rüstəm 
 
Bilsin ana torpaq, eşitsin vətən, 
Müsəlləh əsgərəm mən də bu gün
+
dən. 
                                              S.Vurğun 
 
Lakin klassik əruzvəznli poeziyada da buna kifayət 
qədər nümunələr tapmaq olar: 
 
Həqq bilir bir zərrə neştərdən damarlar ağrımaz 
...Gər bu gerçək aşiqi sərpa soy
+
arlar, ağrımaz 
                                                               İ.Nəsimi 
 
Mən gözəl bir süfrə açdım sözdən əhli-aləmə, 
Onda min zövq artıran hər dürlü nemət düz+müşəm. 
Kim gəlir, gəlsin aparsın hər nə istər xatiri, 
Qurtaran nemət deyil, süfrəmdən olmaz heç nə kəm.                     
                                                                    M.Füzuli 
 
Sahibsiz olan məmləkətin batması haqdır 
Sən sahib olarsan, bu vətən bat+mayacaqdır! 
                                                    M.A.Ərsoy 

---