Uygarlik tariHİ Server Tardlli
Sovyetler Birliği'nde yeni bir dönem başlar
Yüklə 1,37 Mb.
|
Sovyetler Birliği'nde yeni bir dönem başlar. Gerçekten, 20. Kongre, gerek içerde gerek dışarıda yol açtığı gelişmeler bakımından, çağımızı etkileyen en önem li toplantılardan biriydi. Sovyetler Birliği'nin yanı sıra, Doğu Avrupa'da da derin çalkantılara yol açıyordu. Kruşçev, 20. Kongre'de Lenin'in görüşlerine de önem li değişiklikler getiriyor ve dış dünyada geniş çalkantıla ra yol açacak "üç tez" ileri sürüyordu:
"Barışçı rekabet" gündeme geliyordu böylece.
Kruşçev bu tezleri, değişen dünya koşullarının baskı sı altında, pragmatik bir anlayışla öne sürmüştür. Ne var ki, Kruşçev bu görüşleri ile, sosyalist dünyayı ikiye bölecek olan, "Çin-Sovyet anlaşmazlığının da to humlarını ekiyordu. 1960'larda su yüzüne çıkan ünlü kavgada, Çinliler Kruşçev'in 20. Kongre'de öne sürdüğü tezlere dayanarak, Sovyetleri "revizyonizm" ve Mark- sizm-Leninizme ihanetle suçlayacaklardı. Ne olursa olsun, 20. Kongre, yol açtığı gelişmeler açı sından yüzyılımızı etkileyen toplantılardan biri olmuş tur.I - Son dönem, Kruşçev'in iş başından uzaklaştırıldığı 1964'ten günümüze değin uzanan ve Kosigin-Brejnev or tak yönetiminin, sanayide ve tarımda verimliliğin artırıl masına yönelen büyük reformların uygulanmasına giriş tikleri bir dönem oluyor. Sovyetler Birliği, bugün bu dönemin içinde bulunmak tadır.
Sovyetler Birliği'nde siyasal sistem, önce şu iki niteliği taşıyor:
Ülke, 1977 tarihli yeni bir anayasa ile yönetilmektedir. Rejimin kuruluşundan sonra yapılan dördüncü anaya sadır bu. İlk anayasa 1918, İkincisi 1924, üçüncüsü ise 1936'da yapılır. Çokuluslu devlet Çarların imparatorluğu, -o zamanki deyimle- bir "halklar hapishanesi" idi. İmparatorluk sınırları içinde birbirinden ırk, dil, din bakımından farklı yığınla halk ya şardı. Bunların arasında imparatorluğu yalnız Slav halkı nın -yani Rusların- temsil ettiği kabul edilirdi. Bütün bu halkları, Petrograd'm otoritesine bağlı tutabilmenin yolu olarak, baskı ve "Ruslaştırma" politikası uygulanırdı. Devrimden sonra, -o zamana değin ezilmiş olan- bu ulusların birbirine hakça eşit olduklarını kabul etmek, tutulması gereken tek yoldu. Bu yol, o ulusların topluca sosyalizme geçişlerini sağlayacak bir güvence idi aynı za manda. Bağımsızlıkları kabul edilen uluslar, sonra, fede ralizm ilkeleri içinde yeniden bir araya getirildi. Sovyetler Birliği, bugün 15 federe cumhuriyetten oluş maktadır (m. 71). Ayrıca, bunların içinde de özerk cumhu riyetler, eyalet ve bölgeler var. Cumhuriyetlerden her biri, -federal devletin yetkisine girmeyen konularda- egemen liğe sahip. Özellikle kültürlerini ve dillerini geliştirmek bakımından, geniş bir serbestlik tanınmıştır kendilerine. Tüm Sovyetler Birliği'ni ilgilendiren şu temel konular ise federal devletin yetkisine bırakılmıştır (m. 73):
- Hukuksal örgütlenme ile kültürel örgütlenmenin ge nel yönetimi. Sosyalist demokrasi
Bütün öteki temel hak ve özgürlükler yurttaşlara tanın mıştır. Bunlar içinde sosyal haklar ve özgürlükler daha ağır basar. Devlet iktidarının temel kurumu, iki meclisli Yüce Sov yet'tir (m. 108). Bu meclislerden biri (Birlik Sovyeti), Sov- yetler Birliği'ndeki halkların bütününü temsil eder; öteki si (Ulusal Topluluklar Sovyeti) ise federe cumhuriyetleri ve özerk bölgeleri. Yüce Sovyet bir yasama organıdır. Yürütme organını oluşturan Bakanlar Kurulu'nu seçen bu Yüce Sovyet'tir. Yüce Sovyet 5 yıl için seçilir ve yılda iki kez toplanır. Olağanüstü toplantılar yaptığı da olur (m. 112). Toplantı halinde bulunmadığı zamanlar -yine kendisinin seçtiği- Yüce Sovyet Prezidyumu adındaki bir kurul -sonradan onaylanmak koşuluyla- onun yerine yasama yetkisini kullanır. Görüldüğü gibi, Sovyetler Birliği'nde, Batı demokrasi lerinde çeşitli biçimlerde uygulanan güçler ayrılığı ya da görev bölünmelerine benzeyen bir durum yok. Tersine güçler birliği bahis konusu: Devlet organları arasında "yatay bir yetki paylaşımı" değil, "dikey bir yetki devri" var. Kuramsal olarak, bütün yetkiler Yüce Sovyet'in elin de. Prezidyum, ondan aldığı yetkileri onun adına kullanı yor. Bakanlar Kurulu da alman kararları uyguluyor. Ne var ki, doğrudan doğruya yürütme görevinin başında bu lunmak, ister istemez Bakanlar Kurulu'nun önemini artı rıyor ve ön plana çıkarıyor onu. Sovyet demokrasisinin anlamı nedir?
Sovyet demokrasisi anlayışıyla Batı demokrasisi anla yışı birbirinden farklı şeylerdir. Bu farklılık, en başta par ti anlayışında kendini gösteriyor: Batı demokrasilerinden farklı olarak, Sovyet demokrasisi "tek partili"dir. Bu par ti, Sovyetler Birliği Komünist Partisi adını taşır. Sovyetler, bu farklılığı şöyle açıklıyorlar:
Partinin böylesine önemli bir rolü yüklenmesi, -ister istemez- kendi içinde, seçim esasına dayanan, çok ciddi bir hiyerarşi ve disiplini, partiden kişiler içinde çok dik katli bir seçmeyi gerektiriyor:
Komünist Parti'nin kendi kongrelerindeki kararları, Sovyetler Birliği'nin siyasal yaşamında bir aşama niteliği taşır. Devlet mekanizmasının gerçek dinamosu aslında bu parti olmaktadır.
Özgürlüklere gelince... Sovyet demokrasisinde bunun da anlamı Batı demokrasisinde olduğundan başkadır. Marksist anlayışın sonucu olarak, özgürlükler, soyut ve mutlak veriler değil, toplum yapısında belli bir sürece göre yapılacak değişikliklerle gerçekleşecek şeylerdir. Bu yüz den soyut, mutlak bir özgürlük kavramı yerine, gitgide so mutlaşacak "özgürleştirme"lerdir söz konusu olan. "Dü şünce özgürlüğü" de bu süreç içinde ele alınmalıdır. Bu inanca göre, toplum yapısındaki değişiklikler, geriye dönüş yollarım, rejimin sarsılma olasılıklarını iyice ortadan kaldı rınca, daha doğrusu bu yolda gereken adımlar atıldığı ölçü de, düşünce özgürlüğünün kalıpları da genişletilecektir. Stalin'in ölümünden sonra (1953), rejimde -kısmi de ol sa- bir "liberalleşme" olmuştur. Bu liberalleşme hareketi ne, "Stalincilikten arındırma" (destalinizasyon) adı veril mektedir. Rejimin baskıyla ayakta durur gibi göründüğü günlerin gerilerde kaldığı bir gerçektir. Bilginler, aydınlar bu liberalleşmenin çerçevesini daha da genişletmek iste mekte ve zaman zaman yöneticilerle bunlar arasında "sürtüşmeler" olmaktadır. Ancak bu sürtüşmelerin, sos yalizmin kendisi ile ilgili olmayıp, rejimi yönetenlerin "tu- tum"u ile ilgili olduğunu da gözden uzak tutmamalı. Sovyetler Birliği'nin iktisadi gelişimi, hem üzerine ku rulduğu yeni temeller hem de nicel ilerlemeleriyle, çağdaş tarihin en önemli olaylarından biridir.
Sosyalist bir ekonominin temel ilkesini, vaktiyle Engels şu biçimde formüllendirmişti: (Kapitalist) üretimdeki anarşinin yerine, sosyalist re jimde bilinçli ve sistemli bir örgüt geçecektir. Bu, insan lığın, bir sıçrayışta, zorunluluk alanından özgürlük ala nına geçmesidir. Demek ki, sosyalist bir ekonomide üretimin örgütlen mesi gerekiyordu. Bu ise, başta üretim araçlarının kolek tifleştirilmesini gerektiriyordu. Üretim araçlarının mülki yetinin topluma mal edilmesi, üretim güçlerinin hızla ge lişmesine yol açacaktı. "Herkesten kendi yeteneklerine göre" çaba beklenirken, "herkese kendi emeğine göre" dağıtım yapılacaktı. Daha sonra komünist toplum aşama sına varıldığında, toplumda üretici güçler öylesine geliş miş, teknik düzey öyle bir çizgiye varmış olacaktı ki, artık "herkesten kendi yeteneklerine göre" beklenirken, "her kese kendi gereksinmesine göre" dağıtılabilecekti. Ne var ki, 1917 Ekim Devrimi'nin ertesinde bu ilkeleri hemen uygulamak olanaksızdı; çünkü ekonomi o yıllarda hem geri bir nitelik gösteriyordu, hem de ülke bir dış ve -sonra da- iç savaştan henüz çıkmıştı. Böylece sosyalist bir ekonominin gelişimi, -ister istemez- aşama aşama olacaktı:
nen, her birinin gereksinmesine göre ve harcadığı çaba göz önünde tutulmaksızın pay edilir. Bu denemenin sonuçları çok kötü oldu. Sanayi üretimi azaldı; köylüler kendi hayvanlarını kestiler, karışıklıklar arttı.
Bu deneme üretimin artmasına olanak sağladı ama, bu da, ayrıcalıklı bir sınıfın yeniden doğması pahasına ol du. "Kulak"lar denilen bu zenginleşmiş köylü zümresi, çok geçmeden sosyalist rejimin temelleri için bir tehlike olup çıktı. Ancak, rejim, bu arada kararlılığa kavuşup güçlendiğin den, iktisadi gelişimde "planlı ekonomi" aşamasına geçilir.
Plan, bir yandan halkın gereksinmelerinin giderilmesi için gerekli görülen üretimin, öte yandan bu amaçların gerçekleşmesi için gerekli üretici güçlerin kullanılmasının öngörüldüğü ve emredildiği bir belgedir. Plan, ülkenin hem iktisadi yaşamını hem kültürel yaşa mını hem de sosyal yaşamını kapsar. Plan Sovyetler Birliği'nde ortak bir çalışma ile ortaya çı kar: Onu, merkezde bir kuruluş (Gosplan) ilgili bakanlıklar- la ilişki kurarak hazırlar; yetkili sendika, kooperatif ve kuru luşlarda tartışılır, bu arada uzmanların düşünceleri sorulur. Ve plan böylece ortaya çıkar. "Özendirici" nitelikteki kapitalist planlamanın tersine, Sovyet planlaması "merkezî" ve "buyurucu" nitelikler ta şır. Bütün iktisadi kararlar, tek bir kumanda merkezinde verilir ve böylece ortaya çıkan plan, siyasal otoritenin sü rekli gözetimi altında -hiçbir tartışma ve sapmaya olanak vermeyecek- bir disiplin içinde yürütülür. Doğaldır ki, üretim araçlarının tümünün devletin elinde ya da deneti minde olması da bunu olası kılmaktadır. Bununla beraber, Sovyet planlamasında, son yıllarda, aşırı merkeziyetçilikten uzaklaşma yönünde bazı geliş me ve değişiklikler de göze çarpmaktadır.
Ne var ki, Sovyet planlamasındaki bu yöntem değişik liğini bir sistem değişikliği olarak da görmemeli: Sovyet planlamasının genel niteliği değişmediği gibi onun uygu ladığı ekonomik düzende de bir temel yapı değişikliği meydana gelmiş değildir. Sanayi Sovyetler Birliği'nde sosyalist ekonominin gerçekleşme ölçüsü ve hızı, sanayi ve tarım kesimlerine göre başka baş ka olmuştur. Sovyet ekonomisinde en kolay ve en çabuk kolektifleş tirme sanayi kesiminde oldu. Sanayi Sovyet ekonomisinde de işletmeler halinde ör gütlenmiştir. İşletmeler üretim biçimine göre gruplara ayrılmıştır: Aynı faaliyette bulunan işletme gruplarına "tröst" denir: Buğday tröstü, petrol tröstü... gibi. (Bunu, kapitalist sis temdeki tröstlerle karıştırmamalı); birbirini tamamlayıcı faaliyetlerde bulunan işletmeler "kombina"ları oluştu rurlar (özellikle maden işletmeleriyle ona bağlı metalürji ve kimya sanayilerinde böyledir). Sanayinin kuruluşunda, daha ilk yıllardan başlayarak şu soru ortaya çıktı: "Temel maddeleri" veren ağır sanayi ye mi, yoksa "tüketim malları" sağlayacak olan hafif sa nayiye mi öncelik ve üstünlük tanımalı? Uzun bir süre ağır sanayiye öncelik ve üstünlük tanındı. Çünkü sanayi, hem ekonominin gerçekten temeli idi, hem kolayca el emeği buluyordu; hem de Sovyetler Birliği'ne kapitalist ekonomi karşısında bağımsızlık sağlayacaktı. Ağır sanayiye tanınan bu öncelik ve üstünlüğün bir so nucu olarak da, işçi sınıfı büyük bir hızla büyüdü ve kent lerin sayısıyla beraber hacmi de genişledi. Çarlık Rusya'sı, sınai üretim hacmi bakımından, dün yada beşinci, Avrupa'da ise dördüncü sırada bulunuyor du. Sanayi üretiminin bütünü, Ekim Devrimi'nden bugü ne 60 misli artmıştır; artış, üretim araçlarında 141 misli, tüketim maddelerinde 20 mislidir. Elektrik üretimi, kimya sanayii ve makine yapımı, yani ekonominin bütünü için de teknik ilerlemenin bağlı olduğu üç kilit sanayi dalı, 1965'te toplam sınai üretimin % 35'ini sağlamıştır. Bugün Sovyetler Birliği, maden kömürü, kok, demir cevheri, lokomotif, kereste, çimento, fabrika ürünü inşaat malzemesi, yün kumaş, tereyağı üretiminde dünyada ilk sırayı tutmaktadır. Sınai üretim alanında Avrupa'nın bel li başlı kapitalist ülkelerini daha şimdiden geçmiştir. Ya kın bir gelecekte Birleşik Amerika'nın bugünkü seviyesi ne ulaşması beklenmektedir. Tarım Sanayi planındaki bu gelişmeye oranla -daha yavaş ol makla beraber- tarım da sanayileşmeye ve kentle köy ara sındaki farklılıklar ortadan silinmeye başladı.
Bu dönem geçici olmaya mahkûmdu; sakıncaları vardı çünkü. Özellikle iki büyük sakınca görüldü:
Böylece toprakların kolektifleştirilmesi zorunlu olu yordu: 1928 yılından başlayarak buna girişildi. Böyle bir işleme direnen "kulaklar" ise -biraz da sertçe- tasfiye edildiler.
Kolhozlar, ürettikleri ürünün büyük bir bölümünü -devletçe saptanan fiyat üzerinden- devlete verir. Karşılı ğında elde edilenin bir bölümü, donanımın yenilenmesi ve yetkinleştirilmesine harcanır; bir bölümü de yedek ola rak saklanır. Kolhozun her üyesi, oturduğu evin, kümesinin ve bah çenin "kullanma" hakkına sahiptir ve bunları dilediğinde işletir. Planda öngörülmüş miktarların devletçe satın alınmasından sonra, çalışması karşılığı payına düşen ürünleri ve küçük aile ekonomisinden artırdıklarını kol- hoz pazarlarında serbestçe “satma" hakkına sahiptir. (Bu pazarlara gelen ürünün % 10'unun kaynağını bunlar oluşturmaktadır). Kolhozlar, 1929'da tarımdaki işletmenin % 3,9'unu temsil ederken, 1933'te bu oran % 65,6'ya yükselmiştir. Bugün Sovyetler Birliği'nde işlenen toprakların % 96,9'u kolhozlarındır. - Sovyetler Birliği'nde, tarımda, kolhozlara koşut ola rak bir de sovhozlar vardır: Bunlar, "devlet çiftlikleri" olup, doğrudan doğruya Tarım Bakanlığı'nca yönetilir. Başlangıçta, sovhozların başlıca rolü kentlerin beslenme sini sağlamaktı; daha sonra, kolhozlara yeni teknikleri ve yeni tarım kültürünü götürecek birer deneme istasyonu, birer "pilot çiftlik" haline geldiler. Bir bütün olarak ele alındığında, tarım kesiminde, 1917'den bu yana büyük gelişmeler olmuş, büyük sonuç lar elde edilmiştir. Ne var ki, Sovyetlerin kendileri de, ta rımdaki gelişmelerin sanayideki gelişmelerin gerisinde kaldığını kabul etmektedir. Tarımdaki gelişmeyi daha ile ri boyutlara kavuşturmak için çeşitli önlemlere başvurul maktadır: En küçük kolhozları, daha gelişmiş kolhozlara bağlayarak kolhozları büyültmek bu önlemlerden biri. Bugün Sovyet tarımına egemen genel eğilim, toprakta ko lektifleştirme ilkesini bozmadan, daha yumuşak bir işleyi şi sağlamaya dönük bulunmaktadır.
Kolhoz pazarları bir yana bırakılırsa, Sovyetler Birli ği'nde iç ticaret bütünüyle devlet elindedir: Onu bir özel bakanlık yönetir. Mamullerin 2/3'ii devlet mağazaların da, geri kalanı da kooperatiflerce satılır. Önceleri daha çok halk demokrasileri ve bazı Asya ül keleriyle olan dış ticaret ve dış iktisadi ilişkiler, şu son yıl larda daha geniş açılışlara sahne olmaktadır. Sovyetler Birliği, biri 1917, ötekisi 11. Dünya Savaşı'ndan sonra olmak üzere iki kez yeniden kurulmuştur. Her iki kuruluş da, büyük özveriler pahasına, ama yöntemle ol muştur. Sosyalist ekonominin temelleri bugün öylesine güçlü olarak örgütlenmiştir ki, Sovyet yöneticileri, önü müzdeki 20-25 yıllık dönem içinde, -Kruşçev'in vaktiyle ciüşündüğü gibi, "komünizmi kurmak" değil ama- komü nizmin teknik ve maddi temellerinin atılacağını ileri süre bilmektedirler. Nitekim, bu amaca yönelen, 1976-1990 yıl larım kapsayacak on beş yıllık bir planın hazırlanmakta olduğu şimdiden açıklanmıştır. SOSYAL TABLO Sosyalist ilkelere dayanan üretim biçimi ve ilişkileri, Sovyetler Birliği'nde, bütün kumrularıyla -Batı'dakinden farklı- bir toplum yapısı ortaya çıkarmıştır. Nedir özellikleri bu yapının? Sınıfsız toplum Bugün, Sovyetler Birliği'nde, devrimden önceki eski sı nıf ve zümreler kalmamıştır: "Soylular" sınıfı bütünüyle ortadan kalkmıştır; "ruhban" ise, sosyal planda sadece bir meslektir; "burjuvazi" bütün biçimleriyle tasfiye edilmiş tir. Devrim yıllarının şu ilkesi üstüne oturmaktadır sosyal gerçeklik: "Yemek isteyen üretmelidir". Sovyetler Birliği'nde, erkek ve kadın, ancak kendi emekleriyle yaşarlar ve hiçbir -yolla- başkasının emeğini sömiiremezler. Bu bakımdan, insanlar arasında eşitlik sağlanmıştır. Çeşitli mesleklerin toplumdan edindiği ya rarlanmalar arasında -kapitalist toplumlarda görülen- uçurum da doldurulmuştur. Ancak, sosyalizm -çokça sanıldığı gibi- yüzeysel bir eşitçilik demek değildir. Sosyalist bir rejimde de, emeğin çeşitli biçimleri arasında bir katkı farkı olduğu kabul edi lir. Orada da, bir işçinin, bir mühendisin, bir opera sanat çısının topluma verdiklerinin birbirinden farklı şeyler ol duğu ve böylece emeklerinin farklı biçimde karşılanması gerektiğine inanılır. İşte bu farklılıklar, ücret ve gelirler arasındaki farklılığı da ortaya çıkarmaktadır doğal olarak. Ne var ki, bu farklılıklar da birtakım sınırlamalara bağ lıdır:
Özetlemek gerekirse, 1917 öncesinin aşılmaz duvarlar la bölünmüş toplumundan sınıfsız bir topluma geçiş, Sovyetler Birliği'nde güç ve nazik sorunlar ortaya çıkar mıştır. Bu sorunların -çeşitli çabalara karşın- bugün de bütünüyle çözülmüş olduğu söylenemez. Ama 1917'den bu yana çok büyük mesafeler alındığı da bir gerçektir. Sosyalizm, halkın yaşama düzeyini gitgi de yükselterek, konut, sağlık ve eğitim gibi temel yaşam sal sorunları -büyük ölçüde- çözerek kapitalizme olan üs tünlüğünü tanıtlamıştır. Halkın yaşama düzeyi yükselmekle Sovyetlerin burju- valaşacağı ya da burjuvalaştığı hakkında ileri sürülenler -ilke olarak- yanlıştır. Yaşama düzeyi yükselmekle burju- valaşmak arasında bir ilişki kurmaya olanak olmasa gere kir. Gerçi, Sovyetler Birliği'nde, "bürokratlar" ve "teknok ratlar" diye adlandırılan, -halk çoğunluğuna oranla- da ha refah içinde bir "azınlık" görülmektedir. Ancak bunla rın refahı -her şeye karşın- kişisel yetenekleri ve topluma yaptıkları hizmetle orantılıdır. Ayrıca, herhangi bir ayrı calıkları, hukuksal ya da iktisadi bir üstünlükleri olmadı ğı için sınıf sayılmazlar.
1917 Ekim Devrimi'nden hemen sonra, -çeşitli etkiler le- aile kurumu parçalanır hale geldi: Bir yandan, bütün baskıların ortadan kaldırılmasını ve "özgür aşk"ı savunan bazı anarşistler, öte yandan toplumun içinde bulunduğu iktisadi ve sosyal koşullar, aileyi bir süre sarstı ve hırpala dı. Evlenme ve boşanma işleri -olabildiğince- yalınlaştı rıldı. Çocuk aldırmak -bazı koşullarda- serbest bırakıldı. Ne var ki, koşullar iyileştikçe, ailenin güçlendirilmesi ne çalışıldı: 1936'da çocuk düşürmek yasaklandı ve aynı zamanda gebe kadınlara devletin ilgisi ve yardımı artma ya başladı. Ana-baba, çocuk üzerinde bakım ve özen hak kını elde ediyordu; baba da bir "sosyal eğitici" idi. 1944 yılında aile ile ilgili olarak çıkarılan bir kanun, ev lenme kurumuna yeniden büyük değer veriyor. Ama ev lenme dışı doğan çocuk ve anası da maddi ve manevi ola rak korunmakta ve yardım görmektedir. Sovyet rejiminin ilk yaptığı şeylerden biri, kadını bütü nüyle bağımsız hale getirmek olmuştur. Kadına, yalnız siyasal ve medeni haklar tanınmakla ka lınmamış, toplum yaşamıyla bütünleşmesi sağlanmıştır onun. Kadın, aynı zamanda, bütün üretim faaliyetlerine katıl maktadır: Kadınlar, kolhozlarda, tarımsal yaşamda çok et kin bir rol oynadıkları gibi, maden sanayiinde çalışanların -aşağı yukarı- % 30'u kadınlardan oluşmaktadır. Bu, sa nayi kapitalizminin ilk zamanlarında olduğu gibi iktisadi zorunlulukların ve sömürülmenin değil, doğrudan doğ ruya kadının bağımsızlığının bir sonucu. Sovyetler Birliği'nde, büyük bir nüfus artışı vardır. Başta, doğumlardaki fazlalıktan ileri geliyor bu. Çocuk, devletin doğumevlerinde doğar. Buraları parasızdır. Ka dın, çifte bir role sahip olduğundan, yani hem "üretici", hem "ana" olarak görüldüğünden, doğan çocuğun bakı mına, pek çok sayıda kreş ve çocuk bahçeleriyle devlet, büyük ölçüde yardımcı olmaktadır. Kreş ve çocuk bahçe leri kentlerden köylere, kolhozlara değin yayılmıştır. Dört beş yaşma değin kreşlerde büyütülen çocuklar, okul çağma dek çocuk bahçelerinde vakit geçirirler. Sovyetler Birliği'nde, bütün sosyalist ülkelerde olduğu gibi, çocuk birinci planda gelir. Ayrıcalıkların kaldırılmış olduğu bir toplumda, belki tek ayrıcalıklı kişidir o. Çünkü çocuk, ana-babanm değil, toplumun malıdır da ha çok. Bütün bir gelecek yatmaktadır onda. Toplumun üzerine titreyişi de bu yüzden.
Çarlık Rusyası'nda çocukların ve yetişkinlerin hemen hemen beşte dördü okumak olanaklarından yoksundu. Rusya'da yapılan 1897 genel nüfus sayımına göre, dokuz yaşında ve daha yukarı yaşta olup da okuma yazma bil meyenlerin oranı, nüfusun % 76'sını buluyordu. Kadınlarda % 88'e yükseliyordu bu oran. Ekim Devrimi'nden sonra, eğitim sorununa, rejimin gelişmesi ve sağlamlaşmasında doğrudan katkısı olan bir sorun olarak bakıldı. 1920'lerde Lenin şöyle diyordu: "Bir anlamda, komünist toplumu yaratmak görevi gerçekten gençliğe düşecektir." Öte yandan iktisadi hamle ve geliş me, eğitimin yayılmasını zorunlu kılıyordu. Bugün, Sovyetler Birliği'nde okuma yazma bilmeyen tek insan kalmamıştır. Eğitim tamamıyla "laik"tir. Okullarda dinsel eğitimi, anayasa açıkça yasaklamıştır. Eğitim -14 yaşına değin- parasızdır da. Özellikle yükseköğretimde, geniş bir burs sistemi uygulanır. Üniversite öğrencilerinin halen dörtte üçü devletten para yardımı görmektedir. Bunun gibi, üni versite öğrencilerinin hemen hemen yarısı işçi ve köylü çocuğudur. Asıl dikkati çeken de bu galiba. Lenin, iktidarı ele geçirdikten 5 ay sonra, yani 1918 Ni- sanı'nda, ünlü "Bilimsel ve teknik çalışmalar için bir plan taslağı" kaleme alır. Bu taslakta, bilimin üretimle sıkı bir iş birliği içinde gelişmesinin yollarını çizer. Bu anlayışla ele alınan bilimsel gelişme, Sovyet iktidarının -kuruluşundan bu yana- en önem verdiği sorunlardan biri olmuştur. Bunu rakamlarla göstermek olası. 1914'te Çarlık Rusyası'nda, bilimsel araştırıcıların sa yısı 10.200 idi; bu rakam, 1940'ta 98.300'ü, 1986'da ise 711.000'i bulmuştur. Sovyetler Birliği'nde yalnız fizik ve matematik alanlarında çalışan bilimsel araştırmacıların sayısı 60.000'den fazladır. 1966'da 16.600 bilimler doktoru (bizdeki profesör kar şılığıdır. Bunlardan kimi yalnız bilimsel araştırma işlerin de çalışır, kimi üniversitelerde öğretim üyeliği yapar. Her iki işi birlikte yapanlar da olur); 152.300 bilimler doktoru adayı (bizde doçent karşılığı) vardı. Bunların dışında, araştırma merkezlerinde ve yükseköğretim kuramların da, halen 90.000'den fazla asistan çalışmaktadır. Bugün, yeryüzündeki her dört araştırıcıdan biri Sovyetler Birli ği'nde bulunmaktadır. Kadınlar, Sovyetler Birliği'ndeki araştırıcıların % 40'ını oluşturur; içlerinde binden fazlası, Bilimler Akademisi üyesi ve üniversite profesörüdür. 1914'te bilimsel araştırma merkezlerinin sayısı 289'du; bu rakam, 1940'ta 1.821'e ve 1965'te 4.724'e yükselmiştir. Bilimin gelişmesi için devletin ayırdığı meblağ, 1943'te 113 milyon ruble (1 ruble aşağı yukarı 1 dolardır), 1950'de 524 milyon ruble ve 1955'te 4 milyar 265 milyon rubledir. 1917'de Bilimler Akademisi'ne bağlı 52 araştırma mer kezi vardı; bunlarda, 45'i akademisyen olmak üzere, 154 araştırıcı çalışıyordu. 1965 sonunda ise, Akademi'ye bağ lı araştırma merkezlerinin sayısı 193'e, araştırıcıların sayı sı da -538'i Akademi üyesi olmak üzere- 25.000'e yüksel miştir. Devrimden önce araştırma merkezleri, Petersburg'da ve Moskova'da toplanmıştı; oysa bugün bütün Sovyetler Birliği'ne yayılmıştır bu merkezler.
Marksizmle din uzlaşamaz. Öyle olduğu içindir ki, daha 1919'un Ocak ayında, Sovyet rejimi bu konuda kesin tavrını almış, devletle kiliseyi birbi rinden ayırarak, yurttaşları da istedikleri dine inanmakta -ya da inanmamakta- serbest bırakmıştı. Ne var ki, uygulama da, Çarlık rejimini tutan bir kısım ruhban sert yaptırımlarla karşılaşırken, "Militan Tanrıtanımazlar Demeği"nin öncülü ğünde yoğun bir din aleyhtarı propaganda yürütülmüştür. Olaylar, 1924'ten başlayarak normale dönmüş, 1929 yı lında, bir dine inananların toplantı ve dernek kurmaları kabul edilmiştir. 1936 tarihli anayasaya da bu konuda şu hüküm konulmuştur: "Yurttaşlara vicdan özgürlüğü sağ lamak için, Sovyetler Birliği'nde Kilise ile devlet birbirin den ayrılmıştır; dinsel ayin ve ibadette bulunma özgürlü ğü ile din aleyhtarı propaganda özgürlüğü bütün yurttaş lara tanınmıştır." 1943 yılında Ortodoks Kilisesi'nin kendisine bir patrik seçmesine ve ruhani meclis kurmasına müsaade edilmiş tir. Bugün, Kilise ile devlet arasındaki ilişkileri özel bir ku rul düzenler. Yeni 1977 Anayasası da, dinle ilgili olarak şu hükmü koymaktadır: "Sovyetler Birliği yurttaşlarının vicdan öz gürlüğü, yani herhangi bir dine inanma ya da hiçbir dine inanmama, dinsel gereksinmelerini yerine getirme ya da tanrıtanımaz propaganda yapma hakkı güvence altında dır. Dinsel inanışlar dolayısıyla düşmanlık ve nefret uyan dırmak yasaktır" (m. 52). Ve eklemektedir: "Sovyetler Bir liği'nde kilise devletten ve okul kiliseden ayrıdır." Denebilir ki, bugün, Sovyetler Birliği'nde, din bireylerin kendilerine ait "özel bir sorun"dan başka bir şey değildir. EDEBİYAT VE SANAT Sosyalist kültürün doğuşu ve dayanakları Bütün bu Rus edebiyatında çokça rastlanan bir Slav ti pi vardır: Yarı-gerçekçi, yarı-uzlaşmaz, duruksun, yeltek, çok kez eyleme pek yanaşmayan bir tip... Ne var ki, 1917'lere gelirken, iktisadi ve sosyal gelişme ler bu tipi hayli değişikliklere uğratmıştı. Ama asıl 1917 Ekim Devrimi'dir ki, bu tipin yaşadığı koşulları altüst eder ve onu daha köklü biçimde değiştirir. Nasıl Fransız- lar 1789'la yeni bir dünyaya girmişlerse, 1917'de de Rus insanı yeni bir dünyaya girmiştir: İç savaşın çetin yılları, sosyalizmin kuruluşu, sonra yeniden savaş, -acının ve ıs tırabın payı ne denli büyük olursa olsun- her biri başarıy la biten bütün bu olaylar, yeni bir insan tipini de biçimlen diriyordu beraberinde. Marx ve Engels, daha 1848'de, Komünist Parti Manifes- tosu'nda, "Emekçilerin yurdu yoktur" diyorlardı. Sosya lizm, Rusya'yı, başta Sovyet emekçileri bir yurt yapmıştı. Bu "Sovyet yurtseverliği"ni büyük şair Mayakovski, da ha ihtilal döneminde selamlar ve alkışlar. Özellikle II. Dünya Savaşı'nda faşizmin istilası ve o istilaya karşı kaza nılan büyük zafer, bu yurtseverliği daha da güçlendirmiş tir. Hele Sovyet tekniğinin, uzay çapında fetihleri gerçek leştirmesi, Sovyet insanında gururu ve rejime bağlılığı da ha da artırmaktadır. Bütün bu gelişmeler, yeni bir ahlakı, kişiyi kendinden önce toplumu düşünmeye yönelten, emeği yücelten ve ge rektiği yerde özveriye götüren bir "Sovyet ahlakı"nı da oluşturdu. Bu gelişmeler, aynı zamanda yeni bir kültürü de geliş tirdi. Bu kültür, geçmişi yadsımaz, zorunlu olarak sosyal amaçlara yönelmiştir. Ve bu yeni kültür anlayışı içinde, edebiyat, Lenin'in deyimiyle "ulusal bilincin aynası" ol muştur: Şiir ve özellikle roman, uzun zaman devrimin te malarını, sosyalizmin kuruluşunu işlemişler, 1945'lerden sonra da savaşı ve sonuçlarını ele almışlar ve bugün de al maktadırlar. 1932 yılından beri kullanılan bir deyimle, "sosyalist gerçekçilik", -zaman zaman hayli dar bir bi çimde yorumlanmış da olsa- özellikle romanda büyük eserlerin ortaya çıkışını hazırlamıştır. Nedir "sosyalist gerçekçilik"? Sovyetler Birliği'nde doğduğu ve daha sonra diğer sos yalist ülkelerde geliştirildiği biçimiyle, sosyalist gerçekçi- lik, "sanat için sanat" anlayışına, biçimciliğe, soyuta ve iz lenimciliğe karşı çıkar ve ulusal sanata, halk sanatına, folklora yönelir. Bir başka deyimle, sanat, "sosyal bi- linç"in bir biçimi, bir öğretim aracı, "içeriğiyle proletarya- cı, biçimiyle ulusal" olur. Sosyalist gerçekçiliğin kaynaklan, Rusya'da, 19. yüz yılda, Bielinski, Çernişevski, Herzen, Plekhanov'a değin uzanır. Ama onun en ateşli savunucularından biri Mak sim Gorki oldu. A. Jdanov, bu görüşü özel olarak işledi. Ama hayli darlaştırdı da bunu yaparken. Sosyalist gerçekçilik, özellikle sanat ve kültür kavram larına, sosyal ve iktisadi altyapıya ve bu yapının gelişme siyle ortaya çıkan çelişkileri yansıtan birer üstyapı kuru mu olarak bakan Marksist görüşe sıkı sıkıya bağlıdır. Sosyalist gerçekçilik anlayışının bir sonucu olarak, ör neğin resim, sanat kaygısının yanı sıra, büyük halk kitle lerini aydınlatmak ve eğitmek amacını gütmüştür. Kapalı (hermetique) edebiyat mahkûm edilmiş; soyut sanata karşı çıkılmıştır (örneğin Picasso, Matisse, "biçimci" olarak kar şılanmıştır). Bunun gibi çetin müzik de saldırıya uğramış tır (Prokofiev ve Şostakoviç de bu saldırıya uğrayanlar dandır). Ancak son yıllarda bütün bu alanlarda bir yumu şama açıkça göze çarpmaktadır. Bundan yararlanan bir "genç ressam kuşağı" büyük bir gelecek vaat ediyor. Sovyetler Birliği'nde açıkça bir kitle sanatı olan sinema da, gerçekten de eserler ortaya konmuştur ve bugün de konmaktadır. Lenin, "sinema, sanatlar arasında en fazla işimize yarayacak olandır" diyordu. Bu alanda da büyük tarihsel ve siyasal oluşumları yansıtan bir dönemden -ör neğin Ayzenştayn'm filmleri bu dönemin temsilcileridir-, insani görünüşü ele alan bir döneme geçilmiştir.
1917'den önce, Rusya'da, büyük bir "gerçekçilik gele neği" kurulmuştu. Bütün bir 19. yüzyıl boyunca, Rus edebiyatının büyük adları, Cogol, Gonçarov, Sçedrin, Ostrovski, Turgenyev, Dostoyevski, Tolstoy, Çehov, Gorki ve daha başkaları ger çekçiliğin şaheserlerini ortaya koydular. Şiirde de öyle. 19. yüzyılın, PuşkinTe Lermontov'dan sonra en büyük şairi olan Nekrasov'da doğrudan doğruya halk vardır. Savaş, Çarlığın yıkılması ve sosyalizmin iktidara gel mesi, edebiyatı -ister istemez- etkiledi. Gerçi ünlü bazı yazarlar göçtü, bazıları da sustu. Ama buna karşılık, bü tün güçleriyle devrimi dileyenler yeni edebiyata sağlam kadrolar kazandırmak için didindi durdular. Gorki'nin oynadığı rol bu bakımdan pek önemli ol muştur. Etkin ve içten bir devrimci olan Maksim Gorki, ro manlarında olduğunca, sahne eserlerinde de, Ekim Dev rimi öncesi ve sonrasının sosyal yaşamını, tarihsel dönü şümleri kapsayan süreci içinde, "çok yönlü" ve "drama tik" bir üslup ile yansıtmıştır. Yalnız sanayi emekçileriy le köylüler arasındaki devrimci kaynaşmayı göstermekle kalmamış, büyük ve küçük burjuvazinin, iııtelligeııtsia'mn o çağdaki geniş bir tablosunu çizmiştir. Devrim öncesi Rusya'nın "İnsanlık Komedyasıdır yazdığı onun. Ne var ki, Gorki, yeni Sovyet insanının gelişimini sez di ve gördü, ama tipik Sovyet insanını betimlemek olana ğını bulamadı. Bunu, onun ölümü sırasında yetişmekte olan Ehrenburg, Simonov, Polevov, Şolohov gibi -çok bo yutlu- yazarlar gerçekleştireceklerdir sonradan...2 Devrimin ateşli şiirini Mayakovski (1893-1930) yazdı. Devrimin en büyük ozanı gerçekten o'dur. "Pugaçev İsya- nT'nı destanlaştıran genç Yessenin (1895-1925), şiirin, o sı ralarda bir başka büyük adıdır. Lirik şiirler yazan Boris Pasternak, sonra bir roman verecektir: Doktor Jivago. Usdı- şı şiirleriyle Vladimir Klebnikov'u (1885-1922) da unut mamalı. Doğmakta olan sosyalist edebiyatın ilk büyük yazarla - Zühtü Bayar, "Gorki ile Lukacs", Yeni Ortanı, 19 Mart 1973. rı iç savaşta yetiştiler ve savaşı izlediler: İvanov (Zırhlı Tren) ve Babel (Kızıl Süvari), eserlerini cephede kaleme al dılar; Furmanov ve Fadeyevz (Çapayev), savaşta görevleri nin bilincine varmış tipler çizdiler; on yıl sonra Şolohov, iç savaştan bir büyük tablo yaratacaktır: Ve Durgun Akar dı Don. 1925-1930 yılları, Sovyet edebiyatı için bir dönüm nok tası olur. İlk beş yıllık plan bireylere, ülkenin kalkınmasın da bir görev yüklüyordu. Yazarlar da bu görevden kaçın madılar; gerek nazım gerek nesir olarak, ülkenin harcadı ğı dev çabayı yansıtmaya çalıştılar. Birçok yazar, kendile rine bir fabrika, bir şantiye, bir tarım alanı seçerek buralar da çalışanları övdüler. Sonuçta belgesel değeri çok yüksek -ve belli bir edebî değeri de olan- eserler verildi: Glad- gov'un Çimento'su, Şaginyan'ın romanları... Bunun gibi, Kateyev'in komedileri büyük başarı ka zandı. Edebiyat ve sanatta yeni görüş, "sosyalist gerçekçi lik", işte bu sıralarda doğmaya ve gelişmeye başlar. Sta lin, 1934'te, yazarları, "insan ruhunun mühendisleri" ola rak ilan eder. İnsanlar ve olaylar, gerçi içtenlikle, ama bi raz da Ortodoks bir anlayışla ele alınacaktır.
1955 tarihli Sovyet Yazarlar Kongresi ile 1936 yılındaki Komünist Parti 20. Kongresi, edebiyatta çeşitli eğilimleri, yeni açılışları haber verir. Sosyalist gerçekçilik üstüne tar tışmalar sürer; ama Jdanov'un kuralları da geçerli olmak tan çıkmıştır. Yeni yazarlar, yeni şairler çıkar ortaya. Romanda bir Soljenitsin, şiirde bir Yevtuşenko ve da ha başkaları... Sovyet edebiyatında sivrilenler yalnız Slav ırkından olanlar değil kuşkusuz. Slav olmayan öteki Sovyet halkla rı da büyük şair ve yazarlar yetiştirmiştir: Kırgız Cumhu riyetinden bir Cengiz Aytmatov, yalnız Sovyetler Birli ğinde değil, bütün dünyada ünlü. AzerbaycanlI Resul Rı za, Sovyetler Birliğinin en büyük şairleri arasında anılır. Gerçekten de büyük bir şairdir o.
Rusya'da sanat, 10. yüzyıldan Büyük Petro'ya değin, özellikle Bizans'ın, Hıristiyanlığın ve geleneklerin etkisin- dedir. 1700'lere doğru, siyasette olduğu gibi sanatta da, -hemen hiçbir yerde eşine rastlanmayan- büyük değişik likler başlar. Dinden kopan sanat, gerçekçi bir görünüş alır. Ve Batı Avrupa biçimlerine bağlanır giderek. 1917 Ekim Devrimi, Sovyetler Birliği'nde sanat yaşamı nın bütünüyle değişmesine yol açtı. Dışarıyla ilişkisini ke sen ülke, yüzyılın başında birçok Rus sanatçısının da be nimsediği estetik öğretilerin dışında kaldı. Devrimcilerin bir süre desteklediği genç yenilikçiler (Kandinskiy, Cha gall, Maleviç, Pevsner, Arşipenko... vb.) daha Lenin'in ölümünden önce Sovyetler Birliği'nde eserlerini sergile mekten vazgeçtiler. Fransa'ya ya da Birleşik Amerika'ya göçtüler. Yeni toplumda, sanatçının göreviyle geleneksel sanat anlayışı bağdaşmıyordu: Sanatçının rolü, yeni bir dünya nın kurulmasına katılmak, eğitici, inandırıcı ve yararlı olmaktı. Bireycilikle kolektivizm arasındaki temel ideolo jik uyuşmazlığın, sanat alanında da kendisini gösterme mesi olanaksızdı. Ne var ki, gelişme ve evrim, -araç ve gerece doğrudan doğruya bağlı olan- mimarlık ve şehircilik alanında en belirli biçimde kendini gösterdi. Başka yerlerde özel yapılara kurban edilen şehircilik, Sovyetler Birliği'nde tartışılmaz bir biçimde gelişti. 1933'ten sonra mimarlık eğitimi yeniden örgütlendirildi. Daha bilimsel bir hal aldı ve Güzel Sanatlar Akademisi'- nin öğretiminden ayrıldı. Sovyet mimar-mühendisleri, rasyonel inşaat yöntemleri uyguladılar; birçok yeni kent ler, Moskova çevresinde ve Sibirya'nın en uzak illerinde uydu kentler kurdular. 1954-1957 yıllarından beri mesken programlarının genişlemesi ve geçmiştekinden daha id dialı binaların yapılması, sanayileşmiş mimarlığın ilerle mesine yol açtı. Aynı zamanda, şehircilik anlayışı değişe rek, sokaklara sırayla dizilmiş binaların yerini ara yollar la çevre yollarına bağlanan bahçeli ev toplulukları aldı. Yeni rejim, resim ve heykelde de, ulusal sanat gelenek lerini geliştirme yolunda, birçok büyük eserin ortaya çık masına olanak hazırlayan koşullar yaratmıştır. Bu eserler, bugün yalnız Sovyetler Birliği'nde değil, onun dışında da beğenilmekte ve takdir edilmektedir. Örneğin, yaratıcılık ları, Sovyet görsel sanatlarının daha sonraki gelişmesine de yardımcı olan Korin, Deyneka, Favorski, Nesterov, Konçalevski gibi ressamlar, Ermenistan ressamlarından Kılıçev, AzerbaycanlI sanatçı Salahov, Özbekistanlı sa natçı Tansıbay ve daha birçok sanatçı bu gelişme ve olu şuma katılmışlardır. Özetlemek gerekirse, Ekim Devrimi, Sovyetler Birli ği'nin tüm halklarının sanatlarına çok yönlü ve gür bir ge lişme olanağı sağlanmıştır. Müzik 19. yüzyıldan önce, Rusya'nın, üstünde önemle durula cak, kendine özgü bir sanat müziği yoktu. İtalyan ve Fran sız operacıları, Alman konser müzikçileri Rusya'nın mü zik yaşamını dışarıdan besler dururlardı. Napolyon savaşlarının etkisiyle uyanan ulusal bilinç, edebiyatta gerçekçi, halka yönelen bir eğilimi geliştirir ken, müzikte de Glinka ile Dargomiyski'yi ülkenin halk müziğine yöneltmiştir. Müzikte, ulusal bir Rus okulu kurmayı başaran beste ci diye Glinka (1804-1957) gösterilir. Onun hedefi, Rus halk şarkılarıyla Batı müzik yazısını birleştirmekti. Ve birleştirmiştir. Glinka ile Dargomiyski'yi, "Rus Beşleri" adıyla anılan bir bölük besteci izler: Balakirev (1837-1910), Cesar Cui (1835-1918), Rimski-Korsakof (1844-1908), Musorgski (1839-1881), Borodin (1838-1887). Beşler öbeğinin çok daha seçkin bir çağdaşı Çaykovski (1840-1893), Rus milliciliğini yansıtmayan, yabancı eğilim lerin, özellikle Alman etkisinin simgesi bir besteci olarak gösterilir. Rus olmaktan çok Avrupalıdır o! Ekim Devrimi'nden sonra, müziği halka indirmek iste ği, halkın anlamayacağı sanılan deneyimlere bir bakıma set çekmiş, Sovyet bestecilerinin araştırıcı çalışmalarını -bir ölçüde- engellemiştir doğrusu. Bununla beraber, Sov- yetlerin ileri gelen bestecilerinde, yaratışın önüne çıkarı lan bazı engellerin dışına doğru taşma istekleri de görül mektedir. Çağdaş Sovyet bestecileri arasında ilk akla gelen büyük adlar şunlardır: Sergey Prokofiyef (1891-1953), unutul maz Leningrad Senfonisi'nin bestecisi Dimitri Şostakoviç (1906-1975), Nikolai Miyaskovski (1881-1950). Eserlerin de bir yandan Ermeni halk müziğini, öte yandan Çay- kovski'ye bağlanan Rus romantizmi geleneğini yansıtan Aram Haçaturyan (1903-1978) bütün dünyada haklı bir ün kazanmıştır. Yüklə 1,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|