Uygarlik tariHİ Server Tardlli
Yüklə 1,37 Mb.
|
Ama her şeye karşın, bu tür ülkelerde, ordunun "ileri ci" rolünü fazla abartmamak da gerekir. Böyle bir rolün oynanmadığı, tersine "tutucu", giderek "faşist" bir rol oynadığı da çok görülmüştür. Özellikle Latin Amerika'da olanlar, bunun belirgin bir örneğidir. Azgelişmiş ülkelerde görünüşte var olan demokratik kurumlara karşın "seçim"lerin yurttaş oylarını ne ölçüde yansıttığı, araya birtakım etkilerin girip girmediği üzerin de düşünülebilir. Şurası açıktır ki, bu tür ülkelerde seçim mekanizması ve parlamentonun varlığı, demokratik yö netim için yeter değildir. Anayasalardaki parlak ifadelere karşın, "uygulama"lar hiç de tam anlamıyla demokratik bir nitelik taşımamaktadır. Bu farklılığın da azgelişmiş ül kelerin sosyal yapılarına has özelliklerinden doğduğu ar tık bilinen bir gerçektir. DAHA ÇOK BİLGİ
OKUMA
YOKSUL, AMA DEV KENTLER... 2000 yılının dünyası, yeryüzünün yoksul toplumlarmda kent lerin patladığı bir çağ olacaktır. Ne New York ne Paris ve ne de Londra, yakın gelecekte en kalabalık başkentler denince, ilk düşü nülen yerler arasında yer alabileceklerdir. Dünya Bankası'nm yaptığı araştırmalara bakılırsa, Meksiko, 31,6 milyon kişilik nüfu suyla 2000 yılının en dev başkenti olmaya şimdiden adaylığını koymuş gibidir. Sao Paulo 26 milyon, Kalküta 19,6 milyon, Rio de Janeiro ya da Bombay ise, 19 milyon kişilik dev metropollar ola caktır. Bir zamanlar üstünde güneşin batmak bilmediği bir impa ratorluğa merkezlik etmiş bulunan Londra, bütün bu yoksul dün ya başkentlerinin yanında, ancak 12,7 milyon kişinin yaşayabile ceği bir kent görünümündedir.I Dünyamn var olan yığılım nokta larını böylesine değiştirme potansiyelini taşıyan olay, Üçüncü Dünya diye de tanımlanan yoksul toplumların uyamşı sürecidir. XX. yüzyıl sona erdiği gün, ortalama nüfus artış beklentilerine gö re, yeryüzünün gelişme savaşımındaki genç toplumlannm insan yığınları da 1 milyar kişi daha büyümüş bulunacaktır. 2000 yılında, toplam emek gücü 1 milyar 250 milyon insana ulaşması beklenen genç toplumlarda, kentlerin gerçek sorunu, hem gelir dağılım ve bölüşümünde hem de sosyal hizmetlerde köklü dönüşümlerin başarılabilmesidir. Dünya Bankası'nm önerdiği çözüm, kentlerde, sorunlarına ağırlık verilen grupların öncelikle yoksul kesimler olmasıdır. Başka bir deyişle, geleceğin büyük kentleri, sağlık, eğitim, konut, ulaştırma alanlarında salt varlıklı sınıfları gözeten politikalardan kesinlikle uzak dura- bilmelidirler... Kuşkusuz, ussal düşünce yoluyla ulaşılan bu modeli yaşama geçirmek, ne uluslararası yapıdan ve ne de söz konusu toplum- ların iç sosyopolitik dinamiklerinden soyutlanabilir. Saf akıl yer yüzüne öylesine kolay biçimde istediği modelleri uygulayabil- seydi, tarihin gittiği yol çok kısa ve kolay olabilirdi. Oysa, bir başka dünya düzeni yaratabilmenin, olağanüstü ağır sınıfsal en gelleri ve kurumsal ayakbağları da vardır. Dünyayı değiştirmek için, yeni kentsel uygarlıklarda, yeni bir yığınsal demokrasinin tüm alt ve üstyapılarını kurmak gerekir. Bunun için de, öncelik le, soğuk savaştan devralman yakın geçmişin bütün darboğazla rının birer birer yok edilmesi zorunlulaşıyor. Yanıtın en strate jik düğümü, büyüyen ve dönüşen Üçüncü Dünya'ya, toplumcu bir demokrasinin nasıl yerleştirileceği sorusunda özetlenebilir. (Ali Gevgilili, "Yoksul, Ama Dev Kentler..." Milliyet, 23 Ağustos 1979) SORULAR
BÖLÜM II KALKINMA VE BAĞIMSIZLIK Bir azgelişmiş ülkenin en başta gelen özelliği büyük dengesizlikler ve çelişmeler ülkesi olması. Bütün bu den gesizlik ve çelişmeler ise, çözülmesi -olanaksız değilse de- çok güç sorunlar ortaya çıkartmakta. Bu sorunlar ikti sadi, sosyal ve kültürel sorunlardır ve hepsi de iç içedir. Ama bütün bu sorunların çözümü, asıl temel bir soru nun çözümüne bağlıdır ki, o da kalkınma ve bağımsızlık sorunudur. KALKINMA VE ÖNÜNDEKİ ENGELLER Kalkınmanın anlamı Özellikle azgelişmiş ülkeler için kalkınma, yalnız ikti sadi değil, aynı zamanda sosyal ve kültürel içeriği olan bir kavramdır. Çünkü azgelişmiş ülkelerin, kapitalist ya da sosyalist ülkelere oranla geride kalışı, yalnız iktisadi planda değil, sosyal ve kültürel plandadır da. Böylece kalkınma bütün bu alanları kapsıyor zorunlu olarak. Ne var ki, kalkınmanın temelinde, iktisadi kalkınma yatar. İktisadi bakımdan kalkınmayan bir ülkenin sosyal ve kültürel kalkınmasını yapması olanaksızdır. Sosyal ve kültürel alanlardaki kalkınma, iktisadi kalkınmayı da be raberinde getirmez. Kalkınma treninin lokomotifi "iktisa di" dir. O götürür sosyal ve kültürel gelişmeyi arkasından. Nedir iktisadi kalkınma? İktisadi kalkınma, başta sanayileşme demektir. İktisadi kalkınma ile sanayileşmek, bir bakıma eşan lamlıdır. Kapitalist olsun, sosyalist olsun bütün "ileri" toplumlar, kalkınmalarını en başta sanayileşerek gerçek- leştirmişlerdir. O toplumlara bugün aynı zamanda "sana yi toplumu" derken, sanayinin önemi kendiliğinden belir miş olur. Böylece, içinde yaşadığımız dünyada gerçekten ileri bir toplum düzeyine varmanın yolu sanayileşmektir. Sanayi, en başta ağır sanayi demektir. Ağır sanayi ise makine yapan makine sanayiidir.
Ancak, "kalkınma nedir" sorusunu yanıtlarken, bütün bu söylediklerimiz doğru olmakla beraber, çok önemli bir noktayı da gözden uzak tutmamalıdır: Gerçekten, bir kı sım iktisatçılara göre, kalkınma "ekonomik büyüme" ile eşanlamlıdır. Yani ulusal geliri yüksek, üretim hacmi faz la, zengin, sanayileşmiş toplumlar kalkınmıştır. Buna gö re, ulusal gelirdeki artışlar, üretimdeki artışlar, dışalımlar la dışsatımlardaki artışlar, fabrika sayısındaki artışlar, hep kalkınmanın belirtileridir. Ne var ki, bir yandan rakamlar, öte yandan da kalkın mayı yalnızca göstergelerin büyüklüğüne bağlama yanıl tıcıdır. Kalkınmanın tek doğru tanımı vardır. Rakam oyunlarıyla çarpıtılamayacak olan, tek bir sınıfın değil, toplumun kalkınması anlamına gelen, kalkınmanın asıl hedefi olan "insan"t makinelere ve maddeye feda etme yen ya da geniş emekçi kitleleri bir azınlığın çıkarlarına fe da etmeyen tek bir doğru tanım... O da şudur: Kalkınma, insanı hedef alan bir biçimde, üretici güçle rin alabildiğine gelişmesi, emek verimliliğinin buna bağlı olarak artması ve bunun sonucunda da insanın da ha insanca ve doğaya daha fazla egemen olarak yaşaya bilmesidir. Ne demektir üretici güçlerin gelişmesi? Doğaldır ki, yalnızca üretim araçlarının, teknolojinin gelişmesiyle sınırlı bir kavram değildir bıı. Üretici güçler kavramı içinde "insan", insanın bilgisi, hüneri, aklı ve ya ratıcılığı da vardır. Böyle olunca da, üretici güçlerin alabil diğine gelişmesi olarak tanımlanacak kalkınma, bir yerde insanın alabildiğine gelişmesinden başka bir şey değildir. Kalkınma, yalnız insanlar içindir. "Soyut", havada bir hedefi olamaz kalkınmanın. Böyle bir hedefi varmış gibi göründüğü anda, aslında tek bir sınıfın, sermaye sahibi sı nıfın çıkarları doğrultusunda bir kalkınmadır söz konusu edilen. Kısaca "bir" sınıfın kalkındırılmasıdır bu... İnsanın alabildiğine ezildiği bir kalkınma modeli, 19. yüzyılın modeliydi. 20. yüzyılın son çeyreğinde, bu mo del, geçerliğini artık kesin olarak yitirmiştir. "Önce kalkın ma, sonra insan" formülü bir aldatmacadan başka bir şey değildir bugün. Özellikle, emekçi kitlelerin de hak ettiği payı alamadığı, giderek yalnızca toplumun dar bir kesimi nin sebeplendiği bir kalkınma, artık üretici güçleri gerçek ten geliştirici olamaz. Emeğin verimliliğini artırmakta ge ri kalır. "İnsan"ı hiçe saydığı için de duraklamaya mahkûm dur.
Azgelişmiş ülkeleri, bugün gerçek anlamıyla sanayileş mekten alıkoyan en başta emperyalizm ve özellikle onun yeni sömürgecilik politikasıdır. Emperyalizmin ve yaban cı sermayenin sömürü mekanizması ise, son yıllarda, eski sinden farklı biçimlere bürünmüş bulunmaktadır. Bu yeni sömürme yolları, özellikle "montaj sanayii" ve "patent sömürüsü"nden geçmektedir. Nedir montaj sanayii denen şey? Emperyalist sömürünün yeni biçimlerinden biri olan "montaj sanayii" şudur: Emperyalist ülkeler, kendi ülke lerinde belli mamulleri baştan sona imal etmek ve sonra da yarı-sömürge durumundaki ülkelere satmak yolunu -bazı sanayi kollarında- artık terk etmeye başlamışlardır. Şöyle ki, emperyalist ülke, sanayi yatırımım bizzat sömü rülen ülkede yaparak, geri kalmış ülkede çok daha ucuz el emeği sağlamakta ve dolayısıyla maliyeti düşürmektedir. Emperyalist ülke, bu yolda, ekonomisi için artık yük ol maya başlamış bazı yan sanayi kollarını ülkesi dışına çı karmış, ama yine de denetimi elinden bırakmamış olur. Örneğin, otomobilin donanımını dışarıda yaptırır; fakat motorunu kendisi yapar. Ve asıl önemli olan motor sana yiini kendi elinde tutmakla kontrolü de sağlamış olur. Ge ri kalmış ülkede, aynı zamanda "tekelci" bir sistem de ku rabilmiş ise, yabancı sermayenin sömürü oranı daha da artmış olmaktadır doğal olarak. Ayrıca, montaj sanayiini kurmak, çeşitli dışalım kayıt lamaları yüzünden mallarını azgelişmiş ülkeye rahatça süremeyen emperyalist ülkelere, azgelişmiş ülke pazarla rını ta içinden fethetme olanağını da vermektedir. Yerli sermayedarlarla ortaklaşa kurdukları montaj fabrikaları nın, nasıl olsa hammaddesini (bunlar işlenmemiş ham madde olmayıp, montaj sanayiinin kullanacağı parçalar ya da esas maddeler, yani yine sınai ürünlerdir) yine ken dileri dışarıdan sağlamakta, kendi ulaşım araçlarıyla az gelişmiş ülkeye bunları taşımaktadırlar. Böylece, yabancı sermaye, montaj sanayiine yatırdığı parayı çok kısa bir sü re içinde çıkarmakta ve kısa zamanda kâra geçerek, ka zancını kendi ülkesine serbestçe aktarabilmektedir. Ve üs telik geri kalmış bir ülkeyi, o ülkede göstermelik bir sana yi kurarak sömürmenin psikolojik avantajı da vardır. Ya bancılar olsun, onların yerli ortakları olan montaj sanayi cileri olsun ve bunların hizmetine koşulmuş politikacılar olsun, bütün bu işbirlikçi sınıf ve tabakalar halka, "Yaban cılardan ne istiyorsunuz? Bakın size ekmek kapısı açıyor lar" biçiminde demagoji yapmak olanağını bulabilmekte dirler. Görülüyor ki, montaj sanayii, her şeyiyle kökü dışarı da, ulusal olmayan bir sanayidir. Ve sonuçları bakımın dan, azgelişmiş bir ülkeyi sanayileştirmesi, giderek kal kındırması şöyle dursun, o ülkenin ulusal bir sanayi kur ma olanaklarını da -bütünüyle ortadan kaldırması olasılı ğı bir yana- en azından engeller.
KALKINMANIN ÖTEKİ SORUNLARI VE SOSYAL YAPIDA DEĞİŞİKLİK Kalkınmanın öteki sorunları Azgelişmiş ülkelerin kalkınması, tek başına sanayileş me ile de sağlanamaz. Sanayileşmenin yanı sıra tarım so runlarının, ortaya çıkacak sosyal ve kültürel başka sorun ların da birlikte ele alınması gerekmektedir:
"insan"ın yaşama hazırlanması, bir yandan da insan gücü ve bilgi birikiminin iyi bir biçimde kullanılması ile olasıdır. Sosyal yapıda değişiklik Yer yer ve zaman zaman birer "çıkmaz" görünüşünü alan bütün bu çetin sorunların çözülmesi zorunluluğu, az gelişmiş ülkeleri, bir başka önemli sorunla karşı karşıya getirmektedir ki, o da sosyal yapı değişikliği sorunudur. Günübirlik önlemlerin, geçici çabaların zaman savurgan lığından başka bir şey olmadığı, bugün iyice anlaşılmıştır. Çeşitli yanları ile bir bütün olan azgelişme olayı, ancak bütün kesimlerdeki ahenkli bir atılım ile ortadan kaldırı labilir. Bu durumda, devletin rolü ve görevleri artmakta, iktisadi ve sosyal planlama önem kazanmakta, var olan dengesizlikleri ortadan kaldırmak için çeşitli alanlarda köklü değişiklik gereksinmesi kendini göstermektedir. Azgelişmiş ülkelerin geçmişiyle ve bugünüyle ilgili bü tün bu bilgiler bize şu iki temel gerçeği öğretiyor:
Bu iki olay bize bir ülkede ekonomik yapı ile siyasal ya pı arasındaki yakın ilişkiyi açık bir biçimde göstermekte dir. Bu ilişki azgelişmiş ülkelerde çok daha derindir. Azgelişmiş bir ülkede, kalkınmanın -aynı zamanda "emperyalizme bağlılık" ile "emperyalizmin işbirlikçile rinin ortadan kaldırılması"na yönelmiş- başlıca progra mı şu olmak gerekir:
DAHA ÇOK BİLGİ Fethi Naci, Az Gelişmiş Ülkeler ve Sosyalizm, 2. Bası, 1966. Fethi Naci, Askerî Darbeler ve Demokrasi, İstanbul, 1966. Harbi - Rodriguez - Vien, Sosyalizm ve Köylüler (çev. A. To katlı), İstanbul. Osman Nuri Koçtürk, Yeni Sömürgecilik Açısından Gıda Em peryalizmi, Ankara, 1966. Malawya, Sovyetler Birliği ile Azgelişmiş Ülkeler Arasında Eko nomik İşbirliği (çev. Selahattin Hilav), İstanbul, 1965. Vasili Vahruşev, Yöntemleri ve Manevraları ile Yeni Sömürgeci lik (çev. A. Cemgil), İstanbul, 1978. ]. Woddis, Milliyetçilik ve Enternasyonalizm (çev. A. Koç), İstanbul, 1975. OKUMA
YOKSUL TOPLUMLAR NEYE DAYANMALIDIRLAR? (Sorbonne Üniversitesi'nden Prof. Tibor Mende, özellikle Üçüncü Dünya ekonomileri konusunda çağımızın en ünlü oto ritelerinden birisidir. Aşağıdaki ilginç konuşmada Prof. Mende, varlıklı ve yoksul toplumlar çatışmasına ilişkin sorunları ele al maktadır). - Dünyanın varlıklı ve yoksul ülkeleri arasındaki uçurum her yıl biraz daha büyümektedir. Bu durumu değiştirecek bir çare var mıdır? MENDE- Bir aldatmaca ve tuzak olan mevcut yardım siste mi ile azgelişmişlik uçurumunun değiştirilmesine imkân yok tur. Zira, dış yardımlardan en büyük çıkarı sağlayanlar, azgeliş miş ülkelerde statükonun temsilcisi olan yönetici üst sınıflar dır. iktidardaki bu sınıflar o ülkelere daha önce egemen olan ya bancı güçler tarafından kendi isteklerine kolayca uyacakları için güvenilerek bu yere getirilmişlerdir... Tüketim düzeyleri ise toplumun öteki sınıflarının çok üstünde, dolayısıyla dışındadır. Ülkelerinin gübreye ihtiyacı varken bunlar teyp satın alırlar. Çocukları ileri cerrahlık ve yabancı edebiyat öğrenimi görürler ken, gerçekte tarımcılara ihtiyaç vardır. Azgelişmiş ülkeler yeni iş alanları yaratmak zorundadırlar. Fakat gelişmiş ülkelerin sattığı modem teknoloji işsizliği artırmaktadır...
MENDE- Zengin ülkeler ile azgelişmiş ülkelerin yönetici sı nıflarının çıkarları öylesine iç içe girmektedir ki, bu olay -belki de hiç istemeksizin- ekonomik bozulmayı devam ettirmekte ve dışa bağlılığı görülmemiş biçimde artırarak durumu yeni bir ekonomik sömürgeleştirmeye benzetmektedir.
MENDE- Birçok durumda evet... Asıl sorun, yapılan yardı mın dolar olarak ne miktara eriştiği değil, yardımın türü, nasıl kullanıldığı ve -yardımı alanlara zarar vermek suretiyle- ne kadarının geri alındığıdır.
MENDE- Yapılan yardımların çoğu, sözgelişi Racine ya da Shakespeare öğretimi gibi kültürel faaliyetlere gitmektedir. Böylece yöneticilerle yönetimler arasında kültürel farklılık art maktadır. (Ayrıca) azgelişmiş ülkelerin çoğu ihracat gelirleri nin üçte birini ya da yarısını gelişmiş ülkelere olan borçlarını ödemekte kullanıyor. Beş yıl içinde bir yerden aldıklarını başka yerden vermiş oluyorlar. Bu açık seçik bir saçmalıktır. Ve bütün bu durumda, silahlara harcanan milyarlarca para, azgelişmiş ülkelerin yetiştirdikleri ve ihtiyaçları olan beyinlerin gelişmiş ülkelere göçü, sermayenin gizli banka hesaplarına akışı... gibi terslikler hiç göz önüne alınmamaktadır.
MENDE- Azgelişmiş ülkelerle gelişmiş ülkelerin bütün iliş kileri yeniden düşünülmelidir. Sadece cömertlik hiçbir şeyi de ğiştirmeyecektir. İki tarafın çıkarlarının bağdaşabileceği de şüphelidir.
MENDE- 97 azgelişmiş ülkeden çok azı gelecekte ümitsiz durumlarını sürdüreceklerdir. Birçoğu ise yakınlarındaki dev ekonomilere dayanmayı daha uygun bulacaklardır... Komü nizm hakkında ne düşünürseniz düşünün -ben kesinlikle ko münist değilim- şurası açıktır ki Çin, içinde bulunduğu ekono mik durumdan dış borç yapmaksızın kurtulmuş, besin sorunu nu hemen hemen çözmüş ve dış ihtiyaçlarını kredisiz, peşin pa rayla satın alabilecek duruma gelmiştir.
|