ВәҺҺабијЈӘтин сијаси тарихи тарихи

Məhəmməd ibn ƏBDÜL-VƏHHABIN İLK RƏSMİ VƏ AŞKAR DƏVƏTİ

<sub>Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab Şama, İraqa və İrana çoxlu səfərlər etdikdən, elmi, dini və siyasi agahlıq əldə etdikdən sonra 1152-ci hicri ilində Nəcdə qayıtdı. Atası Üyeynədən Nəcdin böyük şəhəri olan Hərimələyə köçdüyünə görə o da həmin şəhərə köçməli oldu.

O, 1143-cü ildə (32 yaşında) Bəsrədə özünün ilk dəvətini başlaması,</sub>² _{nəticədə həmin şəhərdən qovulmasına baxmayaraq,}³ _{atasının Hərimələdə vəfat etdiyi 1153-cü ilə qədər (onun İrana gəlişindən 8 ay sonra) öz əqidələrini rəsmi şəkildə aşkar etmədi. (Bundan əvvəl atası və ustadları onun etdiyi söhbətlərindən, əməl və rəftarlarından onun əqidə azğınçılığında olmasından xəbərdar olmuşdular). O, “həmin ildə (1153-ci h.q. 1740-cı miladi) öz təfəkkürünün məhsulu olan “Kitabut-Tövhid” adlı bir kitab yazdı.}⁴ _{Atasının vəfatı ilə eyni zamanda Hərimələ şəhərində öz əqidələrini aşkar etdi və camaatın əqidə və əməlini inkar etməyə başladı. “Kəşful-irtiyab” kitabının müəllifi bu barədə yazır: Bu zaman (atasının ölümündən sonra) o daha da cürətləndi. Heç bir qorxu olmadan öz əqidələrini aşkar etdi və müsəlmanların hamısının fikir birliyində olduğu əməllərə həmlə etdi, dələduz və quldurlardan bir qrupunu öz ətrafında birləşdirdi.”}¹ _{Onun ixtira etdiyi məktəb sonralar onun atası Əbdül-Vəhhabın adı ilə “vəhhabi” adlandırıldı (bu barədə əvvəllər qeyd olunmuşdur). Elə bir məslək ki, bəzilərinin inancına görə İslam ölkələrinin mərkəzində səhvən “məzhəbi islahat və yeni həyat hərəkatı” adlandırılır.}² <sub>Vəhhabi ayini təəssübkeş, çox səthi və donuşluq əsasında olan, təfriqə yaradan və nifaq salan bir dindir ki, müsəlmanları kafir hesab etmək onların əsas və ümdə şüarlarıdır.

Ümumiyyətlə, Hərimələdə vəhhabi dəvətini qəbul etmək o şəhərin qəbilə icması şəklində yaşayan cəmiyyəti üçün ağır idi. Amma, vəhhabi yazıçıları İbn Əbdül-Vəhhabın Hərimələdə müvəffəqiyyət qazanmamasının səbəbini Həmyan qəbiləsinin əmr be mərufa və nəhy əz münkərə dəvət etməsi hesab edirlər! (Bu qəbilə Hərimələdə yaşayan iki qəbilədən biridir ki, çox yaramaz və əxlaqsız işlərlə məşğuldurlar.) Buna görə də onu qətlə yetirməyi qərara aldılar və o, bu hadisədən xəbər tutaraq şəhərdən qaçdı.</sub>³ _{Amma “Hərimələ şəhərinin qəbilə rəisləri iki qəbilədən olub hər biri də rəyasət iddiası etdiyindən}⁴ <sub>“o, bu mərhələdə siyasi-dini baxımdan müvəffəqiyyət qazana bilmədi. Həqiqətdə qəbilə icması həyatında camaat öz rəislərinə tabe olaraq hər bir işi görür, rəis istəməzsə o işi yerinə yetirməzlər. Hər bir qəbilə rəhbəri öz qəbilələrinin qüdrətinin başında dayanır, o, hər nə əmr edərdisə icrası vacib olurdu.

Digər mühüm məsələ budur ki, o, Hərimələdə sakin olan qəbilələrin heç birindən deyildi. Buna görə də oranın əhalisi onun özü, rəyləri və nəzərlərindən tam agah deyildilər.

Buna görə də İbn Əbdül-Vəhhab yerini dəyişməyə məcbur oldu və öz məsləkini təbliğ etməkdə fəaliyyətini davam etdirmək üçün yeni bir şəhəri – Üyeynə şəhərini seçdi. Bu şəhərin seçilməsi onun üçün üç cəhətdən əhəmiyyət daşıyırdı. Biri bu idi ki, bura onun ilkin vətəni hesab olunurdu. Buna görə də camaat onun özü və ailəsi ilə müəyyən qədər tanış idilər. Həmçinin o, Üyeynədə sakin olan qəbilənin üzvü idi və oranın həyat, mühit, təfəkkür tərzi və siyasi məsələləri ilə yaxşı tanış idi. İkincisi, atasının Üyeynədə malik olduğu mənsəb – yəni hənbəli fiqhini tədris etməsinə və qəzavət kürsüsündə olmasına görə, camaat Əbdül-Vəhhab ailəsinə hörmət göstərirdi. Üçüncü məsələ budur ki, İbn Əbdül-Vəhhab Üyeynənin siyasi mövqeyi ilə tanış idi və Ehsa hakiminin nəzarəti altında idi, oranın əmiri Osman ibn Əhməd zahirdə camaata hökmranlıq etdiyinə görə Üyeynə şəhərini seçdi. O çalışırdı ki, mümkün olan hər bir vasitə ilə oranın əmirini özünün ixtira etdiyi məsləki qəbul etməyə vadar etsin. Bununla da çox güclü arxaya malik olsun və Ehsanın əmirinin nəzarətindən xaric olsun.

Üyeynədə Məhəmməd İbn Əbdül-Vəhhabın dəvətinin davam etməsinə görə “o bu dövrdə müsəlmanların xüsusi və ümumi təbəqələrindən həvayi-nəfsə tabe olan çoxlarını özü ilə həmfikir və həməqidə edə bildi... Buna görə də onun şan-şöhrəti yayılmağa başladı: hər bir yerdə və dini məclislərdə, hətta siyasi məclislərdə belə ondan və onun işlərindən söhbət gedirdi.”</sub>¹ <sub>Onun şöhrətinin artmasına və işinin rövnəqlənməsinə səbəb olan ardıcıllarının və havadarlarının çoxluğu Ehsa hakiminin nigarançılığına səbəb oldu. Buna görə də o, Üyeynənin əmiri Osman ibn Əhməd ibn Müəmməri ibn Əbdül-Vəhhabı öz yolu üzərindən götürməyə vadar etdi. Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab Nəcdə tam hakimiyyət vədəsini (onunla həmkarlıq edəcəyi təqdirdə) Osmana verməsinə baxmayaraq, o, hər an Üyeynəyə hücum etməsi gözlənən Ehsa əmirinin qorxusundan Məhəmmədi bu şəhəri (Üyeynəni) tərk etməyə məcbur etdi.

Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab daha sonra Diriyyə şəhərinə getdi (Nəcd şəhərlərindən biridir). Oraya Ali-Səud sülaləsi hakim idi və oranın həyatı qəbilə və tayfa qayda-qanunları və mədəniyyəti əsasında cərəyan edirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, qəbilə icmasında qəbilə üzvləri öz hakim və rəislərinə itaət edir, müharibə fərmanı, sülh bağlanması, yer dəyişmə, mühakimə və qəbilənin ən çox siyasi və ictimai məsələləri rəisin öhdəsinədir və bundan əlavə, o hər hansı ayini və məsləki qəbul edərsə və qəbilə üzvlərini də onu qəbul etməyə təşviq edərsə qəbilə üzvləri də bunu alqışla qəbul edirdilər.

Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab da qəbilə icmasına hakim olan qayda-qanunları bildiyindən, qəbilə və onun rəisinin vəziyyətindən agah olduğuna görə öz hədəfini həyata keçirmək üçün Diriyyəyə yola düşdü. O, özünün şöhrətpərəstlik və rəyasət kimi hədəflərinə çatmaq üçün Diriyyəyə daxil olan kimi oranın hakimi Məhəmməd İbn Səudun yanına getdi və onu vəhhabiyyət dinini qəbul etməyə təşviq etdi. Bununla yanaşı onun Nəcdə və Ərəbistanın və sair məntəqələrinə hakim olacağını vəd etdi. Fəqihi bu barədə yazır: «Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab Diriyyəyə gəlib Məhəmməd İbn Səudla razılaşdığı zaman Diriyyə əhalisi son dərəcə yoxsulluq və ehtiyac içində yaşayır, güzəranlarını təmin etmək üçün qan-tər içində işləyirdilər..”</sub>¹ _{O, Diriyyə camaatının vəziyyətindən agah olub Ali-Səudla razılaşmaya gəldiyinə görə özünün ixtira etdiyi dini təbliğ etmək üçün münasib şərait yarandığını gördü və Ali-Səudla razılaşıb öz dəvətini Diriyyədən başladı. O, həmin şəhəri vəhhabiliyi Nəcdin sair məntəqələrininə və Ərəbistan yarımadasının digər yerlərinə yaymaq üçün bir dayaq məntəqəsi kimi seçdi.}