Ряйчиляр: амеа-нын мцхбир цзвц

Telman Huseynov 

müəssisə və sexləri tərəfindən buraxılan məhsulların istehsalın ümu-

mi həcmində xüsusi çəkisi. Bu göstərici hissələr üzrə və texnoloji ix-

tisaslaşdırmanın inkişaf səviyyəsini səciyyələndirir və ayrı-ayrı sahə-

lər, yaxud sahələr qrupu üzrə hesablanır; 

– sahənin müəssisələri tərəfindən buraxılan konstruktiv və texno-

loji cəhətdən yekcins məmulatlar qrupunun miqdarı, növləri və tipləri. 

Bu göstərici müəssisə  tərəfindən buraxılan məmulatların nomenkla-

turası və ya çeşidinin genişliyini səciyyələndirir. Məhsulun nomenk-

laturası  nə  qədər məhdud olarsa, istehsalın yekcinslik dərəcəsi və 

müəssisənin ixtisaslaşma səviyyəsi bir o qədər yüksək olar. 

Müəssisədaxili ixtisaslaşma səviyyəsi aşağıdakı göstəricilər vasi-

təsilə öyrənilir və təhlil edilir: 

a) ixtisaslaşdırılmış sex və sahələrin xüsusi çəkisi; 

b) bir iş yerinə düşən hissə-əməliyyatların sayı; 

c) əməliyyatların təhkimolunma əmsalı. 

Sonuncu göstərici – təhkimolunma əmsalı (Ə

t.ə

) – aşağıdakı düs-

turun köməyi ilə müəyyən edilir. 

Ə

t.ə 

= 

n

∑P

 

Burada, 

ΣP – sex və ya istehsal sahəsində ay ərzində yerinə 

yetirilmiş istehsal işinin həcmi; istehsal işi – bir iş 

yerində eyni fəhlə  tərəfindən fasiləsiz icra olunan 

bir və ya bir neçə texnoloji əməliyyatdır. 

n – birnövbəli iş rejimində işə çıxmış fəhlələrin və ya 

iş yerlərinin sayıdır. 

İkinci və üçüncü göstəricilər («b» və «c») iş yerlərinin eyni texno-

loji  əməliyyatlarla yüklənməsi səviyyəsini, yəni ixtisaslaşmasını xa-

rakterizə edir. 

Müəssisənin ixtisaslaşma səviyyəsini daha tam xarakterizə etmək 

üçün istehsalın texniki və təşkilati səviyyəsini əks etdirən əlavə göstə-

ricilərdən də istifadə edilə bilər. Bu göstəricilərə  aşağıdakılar aiddir: 

hazırlanan məhsulun seriyalılığı  və kütləvilik səviyyəsi; buraxılan 

məhsulda standartlaşdırılmış, normallaşdırılmış və eyniləşdirilmiş his-

sə, qovşaq və ya aqreqatların xüsusi çəkisi; ümumi avadanlıqlar par-

kında avtomat və xüsusi avadanlıqların payı və s. 

 122

---

Fəsil 5. İxtisaslaşdirma və kooperasiyalaşma  

Kooperasiyalaşma səviyyəsini təhlil etmək üçün elə göstəricilər 

tətbiq edirlər ki, onlar həm ixtisaslaşdırmanın inkişafını və həm də 

dərinləşməsini səciyyələndirir. Bu göstəricilərə aşağıdakılar daxildir: 

a) kooperasiyalaşma əmsalı, yaxud sahənin və müəssisənin buraxdı-

ğı ümumi məhsulun həcmində kooperasiya yolu ilə kənardan alınan ya-

rımfabrikatların və dəstləşdirici məmulatların xüsusi çəkisi; 

b) baş müəssisə ilə kooperasiya əlaqələrinə girmiş müəssisələrin 

sayı, o cümlədən rayondaxili və ondan kənar müəssisələrin sayı; 

c) məhsul vahidinin maya dəyərində "satın alınmış yarımfabrikat 

və məmulatlar'' adlı xərc maddəsinin xüsusi çəkisi; 

e) bir müəssisə və sahə üzrə rayondaxili və rayonlararası koope-

rativləşmənin nisbəti və s. 

4. İxtisaslaşdırma və kooperasiyalaşmanın iqtisadi səmərəliliyi 

İstehsalın ixtisaslaşdırılması onun ölçüsünün optimal səviyyəyə qə-

dər artırılmasına şərait yaradır ki, bu da öz növbəsində istehsala yük-

sək məhsuldarlıqlı texnika və texnologiya tətbiq etməyə, kadrların ixti-

sasını artırmağa, təchizatçı və istehlakçılarla sabit əlaqələr yaratmağa, 

müəssisənin təşkilati və istehsal strukturunu təkmilləşdirməyə  və s. 

imkan verir. Beləliklə, istehsalın ixtisaslaşdırılması əsasında səmərəli-

liyinin artırılması sahə və müəssisədə həyata keçirilən təşkilati, texniki 

və iqtisadi tədbirlərlə əlaqədardır. Bu baxımdan ixtisaslaşma və koope-

rasiyalaşdırmanın maksimal iqtisadi səmərəni təmin edən optimal va-

riantının əsaslandırılması böyük əhəmiyyət kəsb edir. 

İstehsalın ixtisaslaşdırılmasının iqtisadi səmərəliliyinin  əsas 

göstəricilərinə: məhsul istehsalına, cari məsrəflərə və onun isteh-

lakçılara çatdırılmasına çəkilən nəqliyyat xərclərinə  qənaət; 

əsaslı vəsait qoyuluşlarına qənaət və onların ödəmə müddəti; is-

tehsalın ixtisaslaşdırılmasından  əldə edilən illik iqtisadi səmərə 

və s. aiddir. 

İxtisaslaşdırma nəticəsində gözlənilən cari qənaət (Q

ix

) aşağıdakı 

düsturla müəyyən edilir: 

Q

ix

= [(M

1

 +X

n1

 ) – (M

2

+X

n2

)]

×B

1

 

Burada, M

1

 və M

2

 – ixtisaslaşdırma keçirilənədək və keçiriləndən 

sonra məhsul vahidinin maya dəyəri, manatla; 

 123

---

Telman Huseynov 

 X

n

1

və X

n

2

 

– ixtisaslaşdırma keçirilinədək və keçirildikdən 

sonra nəqliyyat xərcləri, manatla; 

 B

1

 – ixtisaslaşdırma keçirildikdən sonra məhsul 

istehsalının illik həcmi. 

Kooperasiya  əlaqələrindən  əldə edilən qənaəti müəyyən edərkən 

nəzərə almaq lazımdır ki, kooperasiya nəticəsində məhsul göndərmə-

lərdə olan dəyişikliklərdən əldə edilən qənaət, yaxud zərər nəqliyyat-

tədarük xərclərinin dəyişməsindən və kooperasiya yolu ilə alınmış 

məhsulun qiymətindəki fərqdən əmələ gəlir. Kooperasiya əlaqələrin-

dən əldə edilən qənaət bu düsturla müəyyən edilir: 

Q

k

= [M – (Q

iy

 +X

nx

)]

×B 

Burada, Q

k

 – kooperasiya əlaqələrindən əldə edilən qənaət, manatla; 

M – müəssisədə məmulatın (hissə, qovşaq, yarımfabrikatın 

və s.) tam zavod maya dəyəridir; 

Q

iy 

– həmin məmulatın ixtisaslaşdırılmış müəssisədən 

daxil olacaq  topdansatış qiymətidir; 

X

nx

 – məmulat vahidinə düşən nəqliyyt-tədarük xərcləridir; 

B – planlaşdırılan ildə kooperasiya yolu ilə ilk dəfə 

alınan məmulatın miqdarıdır. 

Əgər müəssisə kənardan gətirdiyi məhsulun istehsalını özündə təşkil 

edərsə, bu tədbirin maya dəyərinə təsiri (Q

km

) aşağıdakı kimi hesablanır. 

Q

km

 = [Q

kq

 – M

1

) + X

nx

]

×B

2 

Burada, Q

kq

 – kooperasiya yolu ilə alınan məmulatın topdansatış 

qiymətidir; 

 M

1

 – istehlakçı müəssisədə məmulatın istehsal maya də-

yəridir; 

 B

2 

– planlaşdırılan ildə kooperativləşmə yolu ilə göndə-

rilməsi dayandırılan məmulatın miqdarıdır. 

İqtisadi səmərəliliyin hesablanması, əlavə əsaslı vəsait qoyuluşları-

nın kəmiyyəti ilə ixtisaslaşdırmanın optimal variantının həyata keçiril-

məsindən əldə edilən qənaət arasındakı nisbətdən ibarət olan, ixtisaslaş-

dırma üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsinə çəkilən məsrəflərin ödənmə 

müddətini və bu məsrəflərin iqtisadi səmərəliliyini müəyyən etməklə 

başa çatdırılır. 

 124

---