Ġsraġl elyazov elxan həSƏNLĠ leyla həSRƏtova

 
 

---

FƏSĠL IV.
DƏMĠR YOLU VƏ YOL TƏSƏRRÜFATI
4.1. Dəmir yolu xətlərinin kateqoriyaları, trassası,
planı və profili 
 
Dəmir yollarının çəkilməsində məqsəd təbii sərvətlərlə zəngin olan yeni 
rayonların kəĢf edilməsi, yük gərginliyi böyük olan mövcud istiqamətlərdə 
gərginliyin azaldılması və eyni zamanda sərniĢin və yüklərin daĢınmasında 
vaxta qənaət, həm də daĢıma prosesində qısaldılmıĢ yollardan istifadə 
etməkdir.
Yeni çəkilən yollar nəzərə çarpacaq dərəcədə əhəmiyyətini daĢımaların 
ölçüsündə və xüsusiyyətində özünü göstərir. Bu amillərdən asılı olaraq 
texniki norma və tələbat yeni layihələrin iĢlənməsində əldə rəhbər tutulur.
Tikinti norma və qaydaları əsas götürülən layihələndirmə iĢləri, 1520 
mm koleyalı yeni dəmir yolları və dalan yolları bir neçə dərəcəyə bölünür. 
Yolun dərəcəsindən asılı olaraq yolun vacib ölçü və texniki Ģərtləri sərniĢin 
və yük qatarlarının nəzərdə tutulan sürəti xəttin layihələndirilməsində əsas 
götürülür. Əsas göstəricilərdən biri, yük gərginliyinə görə yolun dərəcələrə 
bölünməsi cədvəl 4.1-də göstərilmiĢdir.
Cədvəl 4.1. 
Dəmir yo-
lu xətləri-
nin kate-
qoriyası
Dəmir yolunun 
təyinatı
Yüklü istiqamətdə illik 
gətirilmiĢ hesabı yük gər-
ginliyi, istismarın 10 ili 
ərzində, milyon t. km/km 
Sürətli 
Hərəkət sürəti 160-200 km/saat olan 
sərn/qat hərəkəti üçün magistral dəmir yolu 
xətləri 
- 
Yüksək 
gərginlikl
i 
Böyük həcmli yük daĢımaları üçün 
magistral dəmir yolu xətləri 
50-dən çox 
I 
Magistral dəmir yolu xətləri 
30-50 

---

II 
Magistral dəmir yolu xətləri 
15-30 
III 
Magistral dəmir yolu xətləri 
8-15 
IV 
Ümumi Ģəbəkəli dəmir yolu xətləri 
8-dən çox olmayaraq 
Stansiyalar arası birləĢmələr və dalan 
yolları 
Yox 
Azərbaycanın müxtəlif iqlim və seysmik zonaya bölməklə dəmir 
yolunun tikintisini ayrı-ayrı qiymətlərlə baĢa gəlməsi Ģəraiti yaradır.
Dəmir yol xəttinin torpaq yatağının qaĢı səviyyəsində keçən oxu 
trassa
adlanır. Dəmir yol xəttinin uzununa profili müstəviyə açılmıĢ trassa üzrə 
Ģaquli kəsiyidir. Trassanın üfüqi proyeksiyası xəttin planı adlanır (ġəkil 
4.1). 
 
Şəkil 4.1. Dəmir yol xəttinin planı 
A.B. – məntəqənin baĢlanğıcı və sonu 
Dəmir yolunun tikintisi və dəmir yoluna aid tikili və qurğuları, qəsəbə 
və meĢə zolağı salınması üçün ayrılmıĢ torpaq sahəsinə ayırma zolağı 
deyilir. Ayırma zolağının sərhədləri yolun inkiĢaf perspektivindən asılı 
olaraq təyin edilir və xüsusi iĢarələrlə niĢanlanır. Layihələndirmə 

---

prosesində yolun istiqamətinin seçilməsi xəttin trassası adlanır. Trassa 
planda düz və profildə eniĢ, yoxuĢların heç olmaması və yaxud az olması ilə 
ideal sayıla bilər. Təəssüf ki, bu heç vaxt mümkün olmur, çünki yaĢayıĢ 
məntəqələrinə yaxınlaĢma, maneələri yan keçmə, yer quruluĢunun nahamar-
lığı və nəhayət tikintinin maya dəyərinin azaltmaq təĢəbbüsü belə bir xəttin 
çəkilməsinə imkan vermir. Ona görə də layihələndirilən dəmir yolunda 
rəhbər maillik, stansiya yollarının faydalı uzunluqları, baĢ yolların sayı, 
dartı növü bölmə məntəqələrinin yerləĢdirilməsi, onun perspektiv inkiĢafını 
nəzərə almaq, o cümlədən istismarın ilk illərində istismar xərclərinə qənaət 
müəyyən mərhələlərlə aparılması planlaĢdırılmalıdır. Dəmir yol xəttinin 
layihələndirilməsi düzxətli sahələrdə meydança Ģəklində eniĢ və yoxuĢlarda 
isə mailliklər kimi inĢa edilir (ġəkil 4.2).
 
Şəkil 4.2. Dəmir yolu xəttinin uzununa profilinin elementləri.
Düz sahələr istiqamət və xəttin uzunluğu ilə xarakterizə olunur. 
Əyrilərin əsas parametrlərinə 

- dönmə bucağı, yerli Ģəraiti nəzərə alan R-
radiusu, xəttin Ģərti dərəcəsinin K əyrisinin uzunluğu və T-tangensi-əyrinin 
baĢlanğıcından və yaxud qurtaracağından dönmə bucağının zirvəsinə qədər 
olan məsafəsi aiddir. Bu əyrinin parametrləri arasında həndəsi bağlılıqla 
əlaqəlidir. Qeyd edilən əyrinin radiusu R və dönmə bucağını bilməklə T və 
K-nön qiyməyini təyin edirik:

---

,
2

tg
R
T


180


R
K

Kicik radiuslu dəmir yolu sahələrində qatarların hərəkət sürətinin 
azaldılmasını tələb edir. Əyrilərdə maksimal buraxılabilən sürət yolun 
radiusundan asılı olaraq təyin olunur. 
R
v
6
,
4
max

. Əyri xəttin uzadılması hərəkətin müqavimətini 
artırır, relsin və təkərin darağının yan yeyilməsini artırır, görməni 
pisləĢdirir. Kiçik radiuslu əyrilərdə görünüĢün pis olması qatar maĢinistinin 
lokomotivi idarə etməsini çətinləĢdirir, yol təmir iĢləri yerinə yetirilərkən və 
ya kontakt Ģəbəkəsini təmir edərkən təhlükəsizliyin təmin edilməsi məqsədi 
ilə əlavə niĢançıların təyin olunması tələbi irəli sürülür. Ona görə də yeni 
dəmir yollarının layihələndirilməsində yolun dərəcəsindən və yerli Ģəraitdən 
asılı olaraq əyrinin radiusu seçilir (Cədvəl 4.2).
Hərəkət tərkibinin dairəvi əyriyə yerləĢdirilməsinin yumĢaqlığını təmin 
etmək üçün onların düz sahəyə keçidini aĢağıdakıların köməkliyi ilə həyata 
keçirirlər.