Xələfli A. A

 
304 
aşağıda  yerləşir. Üst qatdakı  zondda cüt elektrodlar tək elektroddan 
üstdə yerləşir. Üst qat qradient-zond aydın olaraq üst qat laylarını, alt 
qat  qradien    qradient-zond  isə  aydın  olaraq  yüksək  müqavimətli  alt 
qatını müəyyəin edir. 
Zondları  hərflərlə  elektrodların  adları  və  bu  elektrodların  yer-
ləşmə  sırası  quyuda  yuxarıdan  aşağıya  işarə  olunur.  Hərflər 
elektrodlar  arasındakı  məsafə  metrlərlə  yazılır.  Məsələn  N  0,5M 
2.0A bu yazı layın üst hissəsinin(cüt elektrod, elektrod biri yuxarıda 
yerləşdikdə  birqütblü  bir  qidalandıran  elektroddan  A)  qradient 
zonddur, cüt elektrodlar arasında məsafə MN=0,5 m və yaxındakı cüt 
M və tək A elektrod arasında məsafə 2 m-dir. Zondun uzunluğu  L
n3
= 
2,25  m,  üçelektrodlu  zondun  əmsalını  aşağıdakı  formul  ilə  təyin 
edirlər: 
              K=4

AM

AN/MN yaxud   K=4

MA

BM/AB 
Burada  AM,  AN,  BM,  MN,  AB  elektrodlar  arasındakı 
məsafədir,  metrlərlə  ifadə  olunur,  birinci  formul  bir  qütblü,  ikinci 
formul isə iki qütblü zonda uyğundur. 
Karataj  zondu  naqilə  birləşmiş  elastiki  qurğuşun  lövhəcikdən 
ibarətdir.  Naqilləri  həmin  lövhəyə  lehimləyirlər.  Qurğularda  elek-
trodların  yerinə  metaldan  düzəlmiş  şotkadan  istifadə  edirlər.  Az 
qalınlıqlı layları öyrəndikdə mikrozonddan istifadə edirlər, ki, burada 
nöqtəvi  elektrodlar  izolyatorlara  bir  neçə  santimetrdən  bir  bərkidilir 
və dəmir yayla quyunun divarına sıxılır. 

f
 ölçmə üsulu aşağıdakından ibarətdir. Quyu zondu (bizim hal üçün 
karataj  zondu)  ölçmə  işləri  aparmaq  üçün  hazırlanmış  quyuya 
buraxılır.  Qidalandırıcı  elektroda  sabit  cərəyan  I  verilir.  Zond 
quyunun dibindən quyunun ağzına qədər yük qaldıran qurğu və kabel 
vasitəsi  ilə  hərəkət  etdirilir,  bu  zaman  avtomatik  olaraq 
arasıkəsilmədən elektrodlarda yaranan potensiallar fərqi 

U
f
 ölçülür  
(milliivoltlarla)  yazılır.  Zondun  ölçüləri  sabit  qaldıqda  və  cərəyan 
şiddəti dəyişmədikdə 

U
f
    əyrisi  əslndə 

f
  –in  dəyişməsini  göstərir. 

U
f
 (millivoltdan) 

f
 qiymətinə ( Om metrə)  çevirmək üçün) yazının 
miqyasını  seçmək  kifayətdir.  Bu  zond  əmsalının  verilən  cərəyana 

---

 
305 
olan nisbətinə bərabərdir. M=K/I Yazı üçün əlverişli miqyas verilmiş 
zond üçün cərəyan şiddətini seçməklə əldə edilir. 
Fərz olunan müqavimət üsulunun nəticələrinin təhlili o deməkdir 
ki,  fərz  olunan  mütqavimət  diaqramında 

f
  böyük  və  kiçik  xüsusi 
elektrik  müqavimətli  layların  anomaliyalarını  və  qalınlığını,  yəni 
dərinliyini  xarakterizə  edərək,  aydın  olaraq  ayırmaqdır  (şəkil  96). 
Əyrinin forması və xarakteri təkcə layın müqaviməti və qalınlığın 
 
Şəkil 96. 
Böyük qalınlıqlı laylar qarşısında müxtəlif zondların 

f   
əyriləri. 
1-potensial  zond  üçün;  2-qradient  zondu  üçün  (layın  alt  üzü);  3-qradient 
zond  üçün  (layın  alt  üzü)  xüsusi  müqavimət. 

0 
özündə  yerləşdirən  süxur 
üçün, 

1 
böyük müqavimətli lay üçün, 

2 
kiçik müqavimətli lay üçün. 
 
dan  yox,  eyni  zamanda  quyunun  diametrindən,  qazma  məhlulun 
minerallaşmasından,  quyunu  dolduran  suyun  minerallaşmasından, 
süxurdakı  boşluqların  radiusundan,    eyni  zamanda  süxurun 
məsaməliyindən, layda və quyuda olan mayenin  təzyiqlər fərqindən 
asılıdır.  Əyrinin  xarakteri  həm  zondun  növündən  və  ölçülərindən, 
eyni  zamanda  zondun  ölçüləri  ilə  quyunun  divarında  layın  qalınlığı 

---

 
306 
arasındakı nisbətdən asılıdır. Misal üçün, müxtəlif qalınlıqlı laylarda  
müxtəlif  tipli  zondlarla  və  zondun  ölçüləri  L  arasındakı  müxtəlif 
nisbətdən asılı olaraq 

f
 anomaliyasına baxaq (Şəkil 96). 
Layın  qalınlığı  zondun  ölçüsündən  çox  olduqda  yüksək 
müqavimətli  lay  alt  qat  qradient-zonduna  simmetrik  olmayan  əyri 
müşahdə  olunur.  Layın  alt  qatında   

fmax
  üst  qatda  isə 

fmin
  qeyd 
olunur. Üst qat qradient-zondla əksinə olaraq 

fmax
, alt qat qarşısında, 

fmin
 isə üst qatın qarşısında müşahidə olunur. 
Layın  qalınlığı  zondun  ölçülərinə  nisbətən  kiçik  olanda  böyük, 
eləcə  də  kiçik  müqavimətli  laylar  üçün  çox  çətin  araşdırıla  bilən 
diaqram  alınır.  Müxtəlif  növ  zondlar  üçün  iş  zamanı  ekran 
maksimumu  əmələ  gəlir  ki,  bu  da  bütün  diaqramı  dolaşığa  salır  və 
potensial zondla iş zamanı eyni müqavimətli müxtəlif qalınlığa malik 
olan  laylarda,  kiçik  müqavimətli  layın  ortasında 

fmin
,    qalın  laya 
nisbətən böyük olur. 
Göstərilən  əlaqələrdən  nəzəri  formula  və  qrafiklərdən  istifadə 
edərək  hər  bir  quyu  üçün  diaqramların  təhlili  aparılır  və  müxtəlif 
müqavimətli  laylar  bir-birindən  ayrılır.  Sonra  ikinci  mərhələ  təhlilə 
başlayırlar, 
qonşu 
quyularda 
fərz 
olunan 
müqavimətin 
anomaliyalarını  analoji  anomaliya  ilə  müqayisə  edirlər  və  istinad 
horizontlarını  ayırırlar,  yəni  bütün  quyularda  aydın  şəkidə  özünü 
göstərən xarakterik anomalyaları ayırırlar. 
 
§ 103. ÖZBAŞINA POLYARİZASİYA KARATAJI  
Özbaşına  polYArizasiA  karatajı  süxurLarda  oksidləşmə  və  öz 
əvvəlki  vəziyyətini  bərpaetmə,  diffuziya,udulma  və  mayelərin 
süxurdan  süzülməsi  hesabına  yaranan 

U  potensialını  ölçmək  üçün 
istifadə  olunur. 

U  potensiallar  fərqini  ölçmək  üçün  yalnız  MN 
qəbuledici  ektrodlardan  istifadə  olunur.  Adətən,  elektrokaratajda 
özbaşına  polyarizasiya  və  fərz  olunan  müqavimət  sxemlərindən 
istifadə  olunur.  Özbaşına  polyarizasiya  karatajında  sulfidli 
minerallaşmanı,  kömür  layını,məsaməli  quru  və  sulu  layları  və  
minerallaşmış,  yeraltı  suların    digər  elektrik  karatajı  diaqramları  ilə 

---