Xələfli A. A

 
314 
Elektrik axtarışları (dördüncü hissəyə bax) quyulararası məkanda 
yalnız radio dalğalı şüalanma üsulundan istifadə olunur. İki seysmik 
axtarış  üsulundan;  şaqulu  seylsmik  profilləmə  və  akustik  şüalanma 
üsulundan, da istifadə olunur (beşinci hissəyə bax). 
 
§110. QUYULARDA TEXNİKİ ƏMƏLİYYAT     
Quyularda  texniki  əməliyyatlar  aşağıda  yazılan  cihazlarla 
aparılır,  adətən,  karataj  stansiyalarından  istifadə  olunan  ləvazimat-
larla,  ilk  növbədə  quyuda  hidrogeoloji  tədqiqatlarda  istifadə  olunan 
kompleks  əməliyyatlarını  sadalayaq.  Bunlar  aşağıdakılardır:  rezis-
tivimetriya ( quyuda qazma məhlulunun elektrik müqavimətini ölçən 
cihaz), termometriya və sərf olunan mayenin miqdarının təyini. 
 
§ 111. Quyuda qazma məhlulunun elektrik müqavimətini 
ölçən cihazlar 
Elektrik  karatajından  alınan  materialların  keyfiyyətli  təhlili  üçün 
qazma məhlulunun və quyuya dolmuş suların elektrik müqavimətini 
mütləq bilmək lazımdır. Quyularda mayelərin elektrik müqavimətini 
rezistivimetrlərin  köməyi  ilə  ölçürlər,  bu  qurğu  böyük  olmayan  üç, 
yaxud dördelektrodlu zonddan ibarətdir və keçirici olmayan borunun 
içində  yerləşdirilir.  Boru  ölçmə  zamanı  ətrafda  yerləşən  süxurların 
təsirini  kənar  edir.  Zondu  quyuda  hərəkət  etdirən  zaman  qazma 
məhlulu  boruya  sərbəst  daxil  olur  və  ölçmə  aparılır  və  məhlulun 
xüsusi müqaviməti 

m
 aşağıdakı formul ilə təyin olunur.      
 
 

m
=K
p

U

 

 
Burada  K
p
  rezistvimetrin  sabitidir.  K
p
  -xüsusi  müqavimətin  dəqiq 
təyin oluimuş qazma məhlulunda ölçmə aparmaqla əvvəlcədən təyin 
olunur. Rezistvimetr hidrogeoloji məsələləri həll etmək üçün istifadə 
olunur,  çünki  bu,  quyuda  duzlu  məhlulun  zənginliyinin  dəyişmə 
sürətini təyin etməyə imkan verir. Bu sular quyulara laylardan təzyiq 
altında  süzülüb  gəlir,  bunun  köməyi  ilə  təxmini  olaraq  suların 
süzülüb  gəlmə sürətini təyin  etmək olur. Ölçmələri aşağıdakı üsulla 
aparırlar:  Quyu  duzlarla  zənginləşmiş  sularla  doldurulur  və  xüsusi 
müqaviməti əvvəlcədən t
0
  anı  üçün  ölçülür.  Həmin  an  üçün  quyuda 

---

 
315 
məhlulun xüsusi müqaviməti 

0
 olur və zənginliyi C
0
 olur. Müəyyən 
bərabər  müddətlərdə  t
1
,  t
2 
,
 
t
3
,….t
n
  məhlulun  xüsusi  müqaviməti 
ölçülür.  Əgər  hər  hansı  müddətdə  quyuya  su  süzülüb  gəlməsi  baş 
verirsə, xüsusi müqavimət 

1
,
 

2
,
 

3
,
 

n xüsusi   müqavimət  bu layda 
artmağa  başlayacaqdır.  Nomoqramanın  köməyi  ilə  hər  bir  lay  üçün 
zənginləşməni  təyin  edirlər.  Laylarda  süzülmənin  sürətini  aşağıdakı 
formula ilə hesablayırlar. 
           
  V=
0
0
1
lg
81
,
1
C
C
C
C
t
K
d
n
n
kec




 
d quyunun diametri, K
keç
 süxurun maye qaz, keçiricilk əmsalıdır.  Bu 
əmsa labarvtoriyada təyin oluiu. 
Hər bir intervalda ölçmələr üçü süxurun içindən  süzülüb keçmə 
sürəti  təyin  olunur  və  orta  qiyməti  hesablanılır.  Lay  sularının 
minerallarla zənginləşməsindən və  quyuya dolan məhlullardan asılı 
olaraq diaqrammada xüsusi müqavimət kiçik qiymətə malik ola bilər, 
bunu süxurdan süzülmə sürəti təyin olunanda nəzərə almaq lazımdır. 
§ 112. Tempraturun ölçülməsi 
Quyularda  temperaturun  ölçülməsi  Yerin  təbii  temperatur 
sahəsinin öyrənilməsi məqsədilə aparılır. Bu sahələr aşağıdakılardan 
ibarətdir:  Müəyyən  hüdudlu  istilik  sahəsi,  bu  sahə  quyu  qazılan 
yaxud  da  işə  salınan  zaman  müşahidə  olunur,  süni  istilik  sahəsi, 
quyuya  yuyucu  məhlulun  təzyiqlə  vurulması  yaxud  sement 
məhlulunun vurulması ilə yaradılır. 
Təbii istilik sahəsinin köməyi ilə geotermik qradiyent öyrənilir, yəni 
hər  100m  dərinlikdə  Yerin  temperaturu  dərəcələrlə  təyiin  olunur, 
eyni  zamanda  həmdə  geotermik  pillələri  yəni  tədqiqat  aparılan 
ərazidə  temperaturun  hər  bir  dərəcə  dəyişmə  sərhədi  təyin  olunur. 
Qeotermik  qradiyent  süxurların  istilik  müqaviməti  ilə  mütənasibdir, 
bu  da  quyu  kəsilişində  litalogiyadan  asılıdır,  ona  görədə  termo-
qramma  quyunun  şaquluna  nisbətən  müxtəlif  əyimliyə  malikdir,  bu 
əyimlik  layların  istilik  keçirməsindən  asılıdır  yerli  istilik  sahəsi 
adətən  kollektor  sulfidli  filizlərdə,  kömür  və  duz  layları  ilə  əlaqə-
dardır. (şəkil98). 

---

 
316 
Sünii  istilik  sahəsi  üsulu.  Quyuida  sabitləşməmiş  temperatur 
şəraitinin  öyrənilməsinə  əsaslanıb.  Belə  hal  quyuda  qazma 
məhlulunun  dövriyyəsi  kəsilən  kimi  baş  verir.  Çünki  quyunu  əhatə 
edən  süxurlar  müxtəlif  temperatur  keçiriciliyinə  malikdir,  digər 
tərəfdən məhlul ətraf mühitin temperaturunu eyni sürətlə qəbul etmək 
qabiliyyətinə 
                        
 
Şəkil  98. 
Geotermik  qradiyentin  quyuda  dəyişmə  qrafiki  və  termo-
qramma ilə müqayisəsi: 1-qum; 2-qum daşlı; 3-gilli qum daşlı; 4-qum daşlı 
gil; 5-gil; 6-argilit; 7-əhəng daşı; 8-təbaşir. 
 
malik  deyil.  Bu  məhlulun  termoqramması  ilə  qeyd  olunur.  Əgər 
məhlulun  temperaturu  layın  təbii  temperaturundan  aşağıdırsa,  qum 
daşlı  layda  gilli  laya  nisbətən  temperatur  daha  tez  və  kəskin 
yüksələcək,  ona  görə  ki,  qum  gilə  nisbətən  böyük  istilik  keçirmə 
qabiliyyətinə  malikdir.  Temperatur  əyrisinə  görə  layların  hansının 
yaxşı istilik keçiriciliyinə malik olduğu aşkar edilir. 

---