XəZƏr universiteti erciyes universiteti
Yüklə 4,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
12
ruslaşdırma siyasətinə xidmət edən saxta sovet beynəlmiləlçiliyi “Dəli Kür”ün sima- sında Azərbaycan milli-mənəvi varlığının özünütəsdiq iradəsi ilə üzbəüz qalmışdı. Az qala hər səhifəsi, hər sətri ilə torpaq, yurd, el qeyrəti, igid şərəf və namusu, yenil- məzlik, əyilməzlik düşüncəsi, özünütanıma təlqin edən bu möhtəşəm əsər Cahandar ağa kimi qeyri-adi milli xarakter yetirən bir xalqın rus əsarəti və işğalı altında yaşa- masının mümkünsüz və yolveilməz olduğunu gizli və sətiraltı bir manifest şəklində irəli sürürdü. Cahandar ağa türk milli xarakterini ifadə edən rəmzi, ümumiləşdirici bir obrazdır. Bu obrazın davranış və xasiyyəti əsil azərbayanlı-turk kişisinin mental keyfiyyətlərini özündə cəmləşdirir: mərddir, qeyrətlidir, igiddir, sərt və sözübütöv- dür. Ər kimi, ata kimi, qardaş kimi qürurlu və ağır təbiətlidir. Şərəf və heysiyyat hissi onda çox güclüdür. Bunlar azərbaycanlı-türk kişisi üçün tarix boyunca səciyyəvi cizgilərdir. Bu səbəbdən də İ. Şıxlının yaratdığı obraz öz genetik başlanğıcını milli- mənəvi varlığımızın dərin qatlarından götürməklə bərabər, həm də gerçək həyatın özündən gəlir. Başqa sözlə, yazıçı Cahandar ağa obrazını yaradarkən özünün uzun- müddətli həyati müşahidələrini böyük ustalıqla ümumiləşdirmiş və milli xarakterlə bağlı etnik-mənəvi yaddaşın, şübhəsiz ki, ilk növbədə folklorun tarixi təcrübə kimi təqdim etdiyi obrazların, dastan qəhrəmanlarının səciyyəvi keyfiyyətlərindən yara- dıcı şəkildə bəhrələnmişdir. “Dəli Kür” romanının epik kontekstində əzəmətli milli xarakter kimi ucalan Cahandr ağanın bir elat-tayfa başçısı kimi hərəkət və dünyabaxış sistemi oğuz elinin başçısı Qazan xanın(“Kitabi-Dədəm Qorqud”)hərəkət və davranış parametrlərinə bir çox cəhətdən uyğun gəlir. Hətta bir sıra aparıcı istiqamətlərdə onların hadisələrə və proseslərə münasibətləri, demək olar ki, üst-üstə düşür. Cahana ağa ailə və cəmiy- yətlə bağlı hər bir taleyüklü məsələdə, xüsusən də milli-mənəvi dəyərlərin, tarixi- etnik yaddaşın qorunması və mühafizəsində əsgi oğuz tayfa qayda-qanunlarının diktəsi altında hərəkət edir, hətta bəzən sərt addımlar da atır. Yal-quyruğu qırxılmış atının alnına tərəddüd etmədən qurşun sıxır, namusunu təmizə çıxartmaq, içini qurd kimi gəmirən şübhələrdən qurtulmaq üçün canından əziz bildiyi bacısı Şahnigarı güllələyir, ata sözündən çıxmış oğluna da az qala həmin cəzanı tətbiq etmək istəyir. Bu sərt mövqe Cahandar ağanın tarixi ənənədən qəbul etdiyi və yaşatdığı milli heysiyyat normasıdır. Onun qeyd-çərtsiz qəbul etdiyi və mühafizəkarlıqla daşıdığı bu tarixi-milli norma daşlaşmış şəkildədir, onu dəyişdirmək, yumşaltmaq imkansız- dır. Elə buna görə də sanki bu obraz on doqquzuncu yüzilliyin ortalarında Rusiya imperatorluğunun bir əyalətində deyil, əsgi çağların qədim oğuz cəmiyyətində yaşayır. Mərd igidin namərd düşmən əlinə keçməsinin yolverilməzliyi əxlaqını meyar götürən yenilməzlik, əyilməzlik düşüncəsi və inamı ilə yaşayan milli-mənəvi dəyərlər dünyasının cənğavəri Cahandar ağa ətrafını sarmış silahlı kazaklara öz qüdrətini göstərdikdən sonra(o, təkbaşına döyüşdə üzbəüz qaldığı kazaklardan beş- altısını güllə ilə vurub, yerə sərir-D. V) at belində əvsanəvi şəkildə qeyb olur. Dəli Kür xasiyyətcə özünə oxşayan dəli, igid bahadırı əbədi olaraq öz qoynuna alır. Cahandar ağanın bu seçimi təbii və qanunauyğun görünür:məkrli, namırd düşmənə tabe olmaqdansa, qürurlu, qüdrətli, dəli-dolu Kürə qovuşubqeyb olmaq türk bahadı- rının əxlaq qanunlarına daha uyğun bir seçimdir. Əslində Kürdə qərq olmaq səhnəsi 13
Cahandar ağanın özünün özünə qovuşmasıdır. Yazəçə burada rəmzi-məcazi manera- dan boyuk ustalıqla istifadə etmişdir. Dəli Kür Cahandar ağanı, Cahandar ağa Dəli Kürü simvollaşdırır. Bu simvolun daşıyıcısı olan qoşa obraz isə bütov kontekst halında Azərbaycan milli arakterinin bədii təcəssümüdür. Cahandar ağanın davranış və taleyində Qazan xanın taleyi ilə səsləşən iki məqam da diqqəti çəkir. Birinci məqam ata-oğul tarix-ənənvi münasibətlə bağlıdır. ”Kitabi –Dədəm Qorqud” dan bəlli olduğu kimi, hadisələrin başlanğıcında Qazan xan oğlu Uruzun igidlik göstəricilərindən razı deyildir. O, öz oğlundan daha yüksək- Qazan xanın adına layiq keyfiyyətlər umur, onu özünün davamçısı yerində görmək istəyir. Bunları görmədikcə özünün, ulusunun gələcəyindən nigaran qalır, oğlundan gileyli, narazı gəib dolaşır. “Qazan aydır:
Bəri gəlgil, qulunum oğul! Sağım ələ bağdüğumda Qartaşım Qaragünəyi gördüm, Baş kəsibdir, qan tökübdür, Çöndü alubdır, ad qazanubdır. Solum ələ bağduğumda Tayım Aruzu gördüm, - Baş kəsibdir, qan tökübdür, Çöndü alubdır, ad qazanubdır. Qarşım ələ bağduğumda səni gördüm, - On altı yaş yaşladın, Bir gün ola, düşəm oləm, sən qalasan, - Yay çəkmədin, ox atmadın, Baş kəsmədin, qan dökmədin, Qanlı oğuz içində çöndi almadın.
Yarınkı gün zəman dönüb, bən ölüb sən qalcaq tacım-taxtım sana veməyələr, deyü sonumu andım, ağladım, oğul!-dedi. ”(3:68-69) Ancaq həlledici situasiyada vəziyyət dəyişir. Eposun “Salur Qazan tutsaq olub oğlu Uruz çıardığı boyu bəyan edər” boyunda düşmən əsirliyində olan atanı həmin oğul-Uruz böyük şücaət göstərərək, xilas edir, ölümdən qurarır. ( 3: 116-122) “Dəli Kür” romanında da Cahandar ağa ilə oğlu Şamxal arasındakı münasibət təqribən bu cürdür. Qazan xan kimi Cahndar ağa da oğlunu atasına layiq bir igid görmək istəyir. Şamxalın hərəkət və davranışları çəx zaman atanın urəyincə olmur, onu narahat və nigaran buraxır. Qazan xan-Uruz münasibətlərində olduğu kimi, burada da ən son anda-ən ağır məqamda Şamxal Cahnadar ağaya layiq bir oğul olduğunu sübuta yetirərək, bəraət ala bilir. Şamxal sularda qerq olmuş atasını axtarmaq üçün özünü Kürə atır, yorulub usanmadan dörd bir yaı arayır, nəhayət kiçik bir adada ujğun kollarının arasında son nəfəsdə olan Cahandar ağanı tapa bilir”Atın baldırı sınmışdı, kişinin isə hələ nəfsəri vardı. Dili söz tutmasa da gözlərindən ürəyindən keçənləri oxumaq olurdu. Şamxal atasının son anda onu görəndə əvvəlcə diksindiyini, sonra isə arxayınlıqla gülümsəməyə çalışdığını indi də unuda bilmir. Elə bil kişi demək
Yüklə 4,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|