Yaşar rzayev
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
____________Milli Kitabxana____________ 158 (Qumru, Məşədi İslam, Qıssa xanım, Bəbir bəy, Sarıqlı Molla, Bekar və b.) və bədii lövhələrini, epizodlarını (təbiət mənzərələri, şəhərin quduz mənzərəsi, Bəbir bəyin “adaxlıbazlığı”, Qumru-Sarıqlı Molla əhvalatları, Bəbir bəyin məclisi və s.) tapmışdır. “Bir gəncin manifesti”ndə də belədir. Sanki M.Cəlal Mərdan obrazını inqilaba gətirməklə ideoloji nəzarətçilərə dedi ki, “buyurun, bu da sizin inqilabçı obrazı”. Yaxud, “buyurun, bu da sizin Lenin!”, “Qalanları isə mənimdir!” Qalanları: “Təhqir”, “Təcili tədbir”, “Nökərçilik”, “Yeni yolda”, “Sonanın cavabı”, “Göz yaşı romanı”, “Məktub”, “Manifest” fəsilləridir. Bu fəsillərin hər birini isə ayrılıqda Azərbaycan ədəbiyyatının bədii cəhətdən mükəmməl və unudulmaz nümunələri hesab etmək olar. Çağdaş ədəbiyyatşünaslıqda romanın uğurunu sosializm realizmi üstünlüklərindən çox, yazıçının fərdi romantik üslubu ilə bağlayırlar. M.Cəlal romanlarında, xüsusilə “Bir gəncin manifesti”ndə müasir bədii təfəkkürü cəlb edən məziyyətlərin çox olduğu razılıqla göstərilir. Ədəbi fikir istər Baharın taleyinin, istərsə də onun anası Sonanın xarakterinin bədii düşüncə predmeti olaraq qalacağı qənaətindədir. Onların ikisi də müstəqil bədii süjetin baş qəhrəmanı səviyyəsində dayanırlar ____________Milli Kitabxana____________ 159 və ümumilikdə romanın baş qəhrəmanı hesab edilən inqilabçı Mərdandan xeyli yüksəyə qalxırlar. Həm də bu personajlarla bağlı fəsillər o qədər güclüdür ki, hətta hadisələrə sinfi - ideoloji mövqedən verilən şərhlərin və siyasi- publisist deyim tərzinin üstünlük təşkil etdiyi proloqu, epiloqu və bir neçə fəsli çıxsaq belə, roman öz bütövlüyünü, bədii-estetik təsirini saxlayacaqdır. Inqilab mövzusu və inqilabçılar görkəmli yazıçı M.S.Ordubadinin bədii yaradıcılığında da kifayət qədərdir. Onun “Dumanlı Təbriz” romanı və “Döyüşən şəhər”, “Gizli Bakı” və “Dünya dəyişir” əsərlərindən ibarət trilogiyası bu sıraya qatılır. Bəri başdan deyək ki, “Dumanlı Təbriz” bu cərgədə dura bilməz. Uzun müddət “Dumanlı Təbriz”də inqilabi mövzuda yazılmış romanların xüsusiyyətləri axtarılmışdır. Ideya aydınlığını bir çox əsərlərimizdə olduğu kimi, M.S.Ordubadinin də romanlarının mühüm məziyyəti hesab edənlər, nədənsə “alt qatda”kı ideyaları görmək istəməmişlər. “Dumanlı Təbriz” romanı 1907-1917 ci illərdə Cənubi Azərbaycanda baş verən mürəkkəb tarixi hadisələrdən bəhs edir. Burada hansı inqilabdan söhbət gedir? Həmin dövrdə İranı ____________Milli Kitabxana____________ 160 əhatə edən məşrutə hərəkatından. Bu hərəkat isə Cənubi Azərbaycanda milli-azadlıq çalarları ilə görünürdü və onun Səttar xan və Bağır xan kimi liderləri vardı. Deməli, “inqilab” və “inqilabçılar” milli-azadlıq hərəkatı ilə bağlıymış. Bakıdan göndərilən və Əbülhəsən bəy adı ilə fəaliyyət göstərən inqilabçı isə sinfi mübarizə aparmaq səylərində olsa da, daha çox milli azadlıq hərəkatının təmsilçisi kimi görünür. “Dumanlı Təbriz” romanı tədqiqatımızın digər fəslində geniş təhlilə cəlb olunduğu üçün üzərində dayanmırıq. 1918-ci ildə Azərbaycanda gedən mürəkkəb ictimai-siyasi prosesləri əks etdirən “Döyüşən şəhər” romanında “inqilabi, yaxud “vətəndaş müharibəsi” mövzusunda yazılan roman təsnifatının zahiri örtüyü altında öz fərdi-şəxsi həyatları olan insanların canlı bədii obrazları vardır” (33, 155). Lakin, “Dumanlı Təbriz”dən fərqli olaraq, trilogiyaya daxil olan romanlarda sırf ideoloji məqsəd üstünlük təşkil edir və müəllifin bolşevizmə, sovet hakimiyyətinə rəğbəti açıq ifadə olunur. M.S.Ordubadi qeydlərində deyirdi ki, trilogiyanı yazmaqda məqsədi Bakı partiya təşkilatının gizli hərəkat tarixini iyirminci illərə qədər bədii şəkildə verməkdir. Müəllif 1894-cü ildən 1918-ci ilə qədərki hadisələri “Gizli Bakı”da, ____________Milli Kitabxana____________ 161 1918-1920-ci illəri “Döyüşən şəhər”də, 20-ci illəri isə “Dünya dəyişir”də əks etdirmişdir. Sovet ədəbiyyatşünaslığı bu romanları qiymətli bədii nümunələr hesab etməklə, M.S.Ordubadini “inqilab salnaməçisi” adlandırmışdır. Bolşevizmin Bakıda fəaliyyət göstərən nümayəndələrinin – Xanlar Səfərəliyevin, Kobanın, Pyotr Montinin, Lado Ketsxovelinin, Bakı kommunası rəhbərlərinin, S.M.Kirovun və digər inqilabçı obrazlarının yaradılması, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Şəmsi Əsədullayev, Ağamusa Nağıyev kimi “burjuy”ların ifşası müəllifin böyük yaradıcılıq nailiyyəti kimi qiymətləndirilmişdir. Trilogiya oxucunu inandırmağa çalışır ki, guya uzun illər boyu Bakıda güclü inqilabi hərəkat formalaşmış, onun Bakı kommunası kimi “parlaq” səhifəsi də olmuş, Oktyabr ideyalarından “güc alan” Bakı inqilabçıları Azərbaycanda Sovet hakimiyyətini qurmuşlar. Əlbəttə, tarix artıq hər şeyə aydınlıq gətirmiş, hər şeyi yerinə qoymuşdur. İndi Bakı bolşevizminin də, Bakı Kommunasının da siması və məqsədi məlumdur, Azərbaycana sovet hakimiyyətinin inqilabi çevrilişlə deyil, XI Qızıl Ordunun işğalı ilə gətirildiyi də aydındır. Odur ki, tarixi faktların yenidən araşdırılması ilə hər üç romanın uydurma üzərində qurulduğu təkzib olunmur. Xüsuslilə trilogiyanın Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|