Yaşar rzayev
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Gurultu ilə Cinişin sağlığına içildikdə o birdən yanında oturmuş sarıbığ ermənidən soruşdu
- “- Bilirsiniz, erməni məsələsini bizimlə əlaqədar bir məsələ olaraq... ətraflı tədqiq etmişəm... Müharibə əsnasında
____________Milli Kitabxana____________ 166 müəyyən motivlərə əsaslanırdı. Hər halda, M.Əzizbəyov fenomeni istər tarix səhifələrində, istərsə də bədii ədəbiyyatda lazımınca ifadəsini tapmamışdır. Bəlkə də, 26-ların cərgəsində qətlə yetirilməsəydi, sovet hakimiyyəti qurulandan sonra M.Əzizbəyov da N.Nərimanov kimi eyni aqibəti yaşayacaqdı. Deyə bilərlər: axı M.Əzizbəyov Azərbaycan xalqına yad olan Bakı Kommunasının rəhbərlərindən biri olub, S.Şaumyanla bir komandanın üzvü kimi fəaliyyət göstərib... Elədir, lakin milli mənafeyimizə yad olan qısa ömürlü Bakı Kommunası dövründə M.Əzizbəyov olmasaydı nə qazanacaqdıq? Hər halda, nüfuzlu, şəxsiyyətli bir insan kimi M.Əzizbəyovla hesablaşırdılar, yəqin ki, o da olmasaydı həmin dövrdə azərbaycanlıların əleyhinə fəsadlar daha çox olardı. O, xalq tərəfindən qəbul edilirdi. Onu eşidirdilər. Təmsil olunduğu bolşevik dəstəsində onun nüfuzundan və şəxsiyyətindən müəyyən qədər çəkinirdilər. Elə götürək 1918-ci ilin mart qırğınlarını. Həmin günlərdə azərbaycanlıların daha geniş miqyasda qırğınlarının qarşısının alınması üçün M.Əzizbəyovun gücü və səlahiyyətləri daxilində fədakarlıq göstərdiyini danmaq olmaz. N.Nərimanov yazırdı ki, “Şamaxıdan qayıdan Əzizbəyov faciəni mənə danışanda göz ____________Milli Kitabxana____________ 167 yaşlarını saxlaya bilmirdi. Onda mənə aydın oldu ki, Bakıda sovet hakimiyyəti daşnakların əlindədir” (152, 189). S.M.Əfəndiyevin qeydləri də diqqətçəkəndir. O, yazırdi: Məşədi son dərəcə həssas qəlbə malik insan idi. O, Şamaxı qəzasında olarkən dağıdılmış və qana boyadılmış Şamaxı şəhərinin mənzərəsinə baxıb qəlbində dəhşətli bir ağrı hiss etmişdi... Məşədi hər yerdə və hər vasitə ilə izah edirdi ki, Şamaxıdakı qırğın və yanğın bolşeviklər partiyasının və Sovet hökümətinin qatı düşməni olan daşnaklar tərəfindən törədilmişdir. Bu hələ bir yana qalsın, hətta mart günlərində “şəhərdə özbaşınalıq edən daşnak hissləri onu tutduğu vəzifələrə baxmadan həbsə almış, evini isə atəşə tutmuşdular” (63, 91). Əlbəttə, oxucuya məhz belə keyfiyyətləri özündə daşıyan M.Əzizbəyovun bədii obrazını göstərmək lazım idi, o cümlədən “Səhər” romanında da. Romanda digər obrazlar – İskəndər kişi, Pəri nənə, Səlminaz ana, Alı, Rəşid, Rəhimbəy, Şirin bəy, Vasili Orlov, Gözəl, Teybə, Osman, Mahmud və Minarə aparıcı obrazlarla (M.Əzizbəyov və Bayram) müqayisədə daha dolğun və inandırıcı çıxmışlar. Əsrin əvvəllərinin Bakısı və Azərbaycan kəndi (Ayıbasar) realist və zəngin boyalarla verilmiş, şəhərdə ____________Milli Kitabxana____________ 168 və kənddə gedən proseslər geniş lövhələrlə və epizodlarla təsvir olunmuşdur. Qeyd edək ki, “Araz” və “Nina” romanlarında Arazın inqilabçılığı və Əjdərin inqilab işinə xidməti də oxucu şüurunda heç bir bədii təsir yaratmamış, iz qoymamışdır. Bu əsərlərin müəllifləri A.Şaiqin və S.Rəhmanın yaradıcılıq simaları, Azərbaycan ədəbiyyatında yeri və rolu müəyyənləşərkən həmin romanların arxa planda qalması təbiidir və başa düşüləndir. 1930-1950-ci illər romanlarının tədqiqində bir məsələ də diqqəti çəkir. İnqilab mövzulu romanların demək olar ki, hamısında erməni obrazları vardır: “Dumanlı Təbriz”də Arşaq Surenyans, “Gizli Bakı”da Ayrapet, “Döyüşən şəhər”də S.Şaumyan, “Şamo”da Arşak, Suren, “Bir gəncin manifesti”ndə Suren, “Dünya qopur”da Karapet, “Araz”da Qriqor, “Qəhrəman”da Qrikor, “Səhər”də Tiqran və s. Bu obrazların hamısı müsbət planda verilmişdir və müəlliflər rejimin beyinlərə yeritdiyi ideoloji əsasında onlara rəğbətlərini də ifadə etmişlər. “Dünya qopur”da hətta azərbaycanlılar guya musavatçılar tərəfindən dağıdılmış erməni kəndini yenidən tikirlər (görəsən ermənilər də dağıtdıqları yüzlərlə Azərbaycan kəndlərində bircə ev tikiblərmi?). Romandan bir parça: ____________Milli Kitabxana____________ 169 Ermənilər üçün tikilən yeni kəndin açılışında. “Gurultu ilə Cinişin sağlığına içildikdə o birdən yanında oturmuş sarıbığ ermənidən soruşdu: - Ə, Karapet, de görüm inandın ki, sənə ev tikdik, yoxsa yox? - İnandım, inandıx axber! Biz əvvəldən qardaşıx! Partiya bizim qardaşlığımızı yaman bərkitdi” (26, 397). Həmin dövr Azərbaycan ədəbiyyatında ermənilərin müsbət obrazlar kimi ortaya çıxmasına ürəyigenişliyin, dinc yanaşı yaşamaq istəyinin, tolerantlığın, xalqımızın tarixən hər cür düşmənçilik hissindən, kin-küdurətdən uzaq olmasının, bütün millətlərə dostcasına yanaşmasının təzahürü kimi də baxmaq olar. Belə bədii obrazları Azərbaycan xalqının ermənilərə uzatdığı dost əli kimi də başa düşmək olar. Lakin tariximizin son iyirmi beş ilinin hadisələri, həmişə dost əlini uzatdığımız tərəfin əsrin əvvəllərində, 1918-ci ildə olduğu kimi, əsil siqlətini, Azərbaycan torpaqlarına iddialarını, azərbaycanlılara qarşı kin-küdurətlərini açıb göstərmirmi? Onu da vurğulayaq ki, həmin erməni obrazlarının canlılığından, bədii təsir gücündən danışmağın yeri yoxdur. Ideoloji fiqur kimi əsərlərə yerləşdirilən bu obrazların süjetin ____________Milli Kitabxana____________ 170 inkişafında, konfliktin gedişində və həllində, romanın bədii təsirinin səviyyəsində heç bir rolu və əhəmiyyəti görünmür. “Erməni məsələsi”nə yalnız Y.V.Çəmənzəminlinin əsərlərində - “1917-ci ildə” və “İki od arasında” romanlarında fərqli yanaşılmışdır. Qeyd edək ki, Y.V.Çəmənzəminlinin “Studentlər” və onun ikinci hissəsi olan “1917-ci ildə” romanlarının inqilab mövzusunda əsərlər cərgəsinə qatılması tamamilə əsassızdır. Hətta Rüstəmbəy kimilərin bəzən inqilaba ürəkdən qoşulmağa tərəddüdlə yanaşmaları, bolşeviklərin yürütdükləri siyasətin beynəlmiləl mahiyyətini dərindən dərk edə bilməmələri, onlarda inqilabçılara məxsus inqilaba ürəkdən vurğunluğun olmamasını müəllifin nöqsanı da hesab etmişlər ki, bu da absurddur! Həmin romanı da tədqiqatımızın digər fəslində təhlilə cəlb edəcəyimiz üçün bu məsələlərin üzərində geniş dayanmırıq. Bununla belə, romanda müəllifin “erməni məsələsi” ilə əlaqədar toxunduğu bir məqama diqqəti cəlb etmək istəyirik. Burada Kasparyan adlı bir erməni obrazı vardır. O, Rüstəmbəyə qarşı nə qədər səmimi və sədaqətli görünsə də özündə “daşnaq zehniyyəti”ni yaşadır. Rüstəmbəy deyir: “- Bilirsiniz, erməni məsələsini bizimlə əlaqədar bir məsələ olaraq... ətraflı tədqiq etmişəm... Müharibə əsnasında Moskvada rusca nəşr etdirdiyiniz məcmuə və kitabları gözdən Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|