152
тәғдиринде ең жақын пири есапланады. ―Қыдырды кӛрген адам не тилесе
тилеги қабыл боладымыш‖ [4, 204] деген
диний инанымлар бар болып,
қосықта усындай кәрәматлы ўақыя сӛз етилип, пир ҳаялдың тилегин
орынламақшы болады. Шайыр ҳаялдың образын былайынша сыпатлаған:
Ертек ҳақыйқатқа айланған дәўран,
Таңланбақты қойған бизиң ҳаяллар.
Әлбетте, оларға хош келер бирден,
Тиле тилегиңди, деп турса шаллар.
Жаўан тартынбады, арз қыла кетти,
Арзыў-ҳәўеслерин, шексиз, бийпаян.
Қызыр шаршап қулар ҳалатқа жетти,
Қызыр болғанынан жүзмың пушайман [7, 12].
Шайыр ҳәзирги заманда ҳаяллар минез-қулқының, психологиясының
ӛзгергенлиин, олардың байлыққа, даңқ-абырайға умтылыўшылықлары ҳәўиж
алып баратырғанлығын сатиралық пафоста шеберлик пенен сүўретлеп
берген. Қосық жуўмағында заманагӛй ҳаялларға әпсанәўий ҳәм қүдиретли
деп танылған Ҳәзирети Қызырдың да сабыры жетпеслиги айтылады:
Сорлы кӛкке қарап, ҳәсиретте, дағда,
Деди: исиңди ал, я пәрўардигар!
Болмса, әй тәңрим жақты дүньяда,
Мени ҳаялларға дус қылма зинҳәр! [7, 12]
Еркин Ваҳидов поэзиясына тән болған формалық қысқалық, юмор-
сатиралық эпизод арқалы философиялық жуўмақ ҳәм үлкен мазмун бериў
ӛзгешеликлери бул қосықта да кӛзге тасланады.
Қарақалпақ лирикасының белгили ўәкили С.Ибрагимов поэзиясында
Қызыр образы обьектив-эпизодик образ сыпатында бериледи. Оның
диний
исенимге бола уллылғы, қүдиретлилиги лирикалық қаҳарманның кеўил-
кеширмелери менен тутасып кетеди.
Шайыр қосықларында қурамалы пикирлеў басым болып, субьектив
қаҳарман сезимлери, ӛмир ҳаққындағы толғаныслары диний түсиниклер
менен параллел тәризде бериледи:
Пердениң артында басқа дүньяда
(Қызыр пайғамбардың нәпеси
Иляс пайғамбарға ӛткен дүньяда)
мәселе болады мениң үстимде:
жолларымда шӛли-биябанларда
мәдет болады я болмай қалады... [2, 88]
Қосықта Қызыр образы атап ӛтилип, ол ҳәм лирикалық қаҳарман
дүнялары ортасындағы ӛзара байланыс туўралы сӛз етиледи. Шайыр бул
диний-мифологиялық образға үлкен силтеме берип ӛтпесе де Қызыр атаның
қүдиретлилигин ―нәпес‖ деталы (символы деп атасақ та болады-А.С)
жәрдеминде сүўретлеп берген.
Бирақ, сени шығармайды майданнан
153
шыргүбелек айландырған мәмелек –
бахтың да, тахтың да усы жолларда
елеспесиз Қызыр-Иляс жүреди [2, 91].
Шайыр қосықларында ҳәр бир сӛзге поэтикалық ўазыйпа жүклейди.
Қосықта ―мәмелек‖ сӛзи қолланылып, ―Қарақалпақ тилиниң түсиндирме
сӛзлиги‖нде бул сӛзге ―Мәмелек-жин, шайтан‖ [3, 18] деп тәрийп берилген.
Ал, жин, шайтан–бул мифологиялық образлар болып, диний кӛзқараслар
бойынша инсан ӛзи турған жерге қайта-қайта айланып келе береди ҳәм басқа
жаққа кете алмайды. Халық аўзында бул ҳәдийсе ―мәмелек‖, ―мәмелек
айландырыў‖ деп аталады. Шайыр ӛз қаҳарманының руўхый ҳалатын
тәсирли тәризде бере алған, унамсыз сыпатқа ийе болған ―мәмелек‖ образына
бахыт тымсалы есапланған Қызыр образын қарама-қарсы қойып, ―Инсан
ӛмиринде қуўаныш ҳәм қайғы тең‖ деген идеяны ӛз дӛретпесинде
сәўлелендирген.
Жуўмақластырып айтқанда, фольклорлық дәстүрлер, образлар ҳәзирги
жазба әдебиятта кӛркемлик хызметте қолланылып келинбекте. Биз бул
мақаламызда Е.Ваҳидов ҳәм С.Ибрагимов лирикасында Қызыр образының
қолланылыў ӛзгешеликлерин талқылап, ол диний-мифологиялық персонаж
сыпатында лирикалық қаҳарман тилеклериниң орынлаўшысы, бахыт
белгиси, адамзат исенимлериның тымсалы болып сүўретелнегенин
анықладық. Шайырлар индивидуаль стильине бола Қызыр образына ҳәр
түрли бағдарда қатнас жасаған.
Пайдаланылған әдебиятлар:
1.
Бекимбетов А. Қорақалпоқ халқ афсоналарининг ўзига
хос хусусиятлари,
таснифи ва сюжет таркиби. Филология фанлари бўйича фалсафа доктори
(PhD) диссертацияси автореферати. Тошкент, 2020.
2.
Ибрагимов С. Таңламалы қосықлар. – Нӛкис, Билим, 2016.
3.
Қарақалпақ тилиниң тусиндирме сӛзлиги. III том. Қарақалпақстан, 1988.
4.
Мақсетов Қ. Қарақалпақ халқының кӛркем аўызеки дӛретпелери. – Нӛкис,
Билим, 1996.
5.
Нурмонов Ф. Хизр образининг генезиси ва унинг ўзбек фольклоридаги
талқини. Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси
автореферати. Тошкент, 2007.
6.
Рўзимбоев С, Рўзметов Ҳ. Фольклор атамалари қисқача луғати. – Урганч,
2007.
7.
Ваҳидов Е. Руўхлар қозғалаңы. – Нӛкис, Билим, 2016.
Dostları ilə paylaş: