Ziya gökalp: turanciliktan tüRKÇÜLÜĞE Özet

125

ZİYA GÖKALP: TURANCILIKTAN TÜRKÇÜLÜĞE

Sayı: 84

mıştır. Garaşova, Akçura’nın 1928 yılında Türk Eli dergisinde yazdığı bir yazıya 

referans vererek kendisinin, Hüseyinzade’nin üçlü formülünü geliştiren Gökalp’e 

takdirle baktığını yazmaktadır.

89

 Gökalp’e göre, bu üçlü formüldeki Türk ulu-

su, kültürün tüm öğelerini, özellikle de Türklüğün hissî ve ahlakî değerlerini 

kapsamaktadır. İslam ümmeti ise Müslümanlığın siyasi ve hukuki boyutunu 

değil, sadece dinî inançlarını kapsamaktadır. Avrupa medeniyeti ise Batı’nın 

maddi ve bilimsel metodlarını içermektedir. Gökalp’e göre, bu üç alan birbiri-

ni tamamlamaktadır.

90

 

Gökalp, Ali Bey Hüseyinzade’nin yukarıda sözü edilen 

üçlü programını daha da geliştirerek popülarize etmiştir. 1913-1914 dönemin-

de  Türk Yurdu’nda yazdığı makaleleri, 1918 yılında Türkleşmek, İslamlaşmak, 

Muasırlaşmak isimli bir kitap olarak yayımlamıştır. Kitabın başlığındaki bu 

kavramları doğrudan Ali Bey Hüseyinzade’nin 1907’de Füyuzat’ta geliştirdiği 

Türkleşmek, İslamlaşmak, Avrupalılaşmak sloganından almıştır.

91

 Gökalp, bu ki-

tapta dönemin iki önemli akımı olan Panislamizm ve Osmanlıcılığa karşı Türk-

çülük ve Batıcılığı vurgulamıştır. Aslında, Türkçülük adı verilen bu ideoloji, 

Osmanlıcılık, İslamcılık ve Pantürkçülük (Turancılık) akımlarının milliyetçilik 

vurgusu temelinde bir tür sentezidir.

92

 Heyd, Ülken’e referans vererek Gökalp’in 

Durkheim’la 1912’den sonra ilgilenmeye başladığını ve bu konuda da arkadaşı 

Ali Bey Hüseyinzade’nin etkisi olduğunu söylemektedir.

93

 Gökalp’in 1913 yı-

lında kaleme aldığı “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak” adlı yazısı aynı 

zamanda Akçura’nın 1904 yılında yazdığı “Üç Tarz-ı Siyaset” yazısındaki tez 

ile Hüseyinzade’nin 1907 yılında ortaya koyduğu Türk milliyetçiliği, İslam ve 

Avrupa medeniyeti sentezini uzlaştırma girişimidir.

94

 Diğer bir ifadeyle İslamcı-

89  Sevil Garaşova, “XX. Yüzyıl Azerbaycan Fikir Tarihinde Ali Bey Hüseyinzâde’nin Yeri”, Sel-

çuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi

, Sayı 16, Güz 2004, s. 312.

90 Hostler, 

a.g.e.,

 s. 108.

91 Bayat, 

a.g.e.,

 s. 32; Deniz, a.g.m., s. 47; Swietochowski, a.g.e., s. 59; Tadeusz Swietochowski, 

“National Consciousness and Political Orientations in Azerbaijan, 1905-1920”, Transcauca-

sia, Nationalism, and Social Change: Essays in the History of Armenia, Azerbaijan, and 

Georgia, 

Derleyen Ronald Grigor Suny, The University of Michigan Press, Ann Arbor 1996, 

s. 219; Uriel Heyd, Foundations of Turkish Nationalism: The Life and Teaching of Ziya 

Gökalp,

 Luzac and Company Ltd, London 1950, s. 149. 

92 Heyd, 

a.g.e.,

 s. 71.

93 Heyd, 

a.g.e.,

 s. 32.

94  Hanioğlu, Şükrü M., “II. Meşrutiyet Dönemi ‘Garbcılığı’nın Kavramsallaştırılmasındaki Üç 

Temel Sorun Üzerine Not”, Doğu Batı, Sayı 31, 2005, s. 56.

---

 

126

CEYLAN TOKLUOĞLU

Kasım - 2012

ların gerçek İslamlaşma fikirlerini, çoğu Rusya’dan göçen Türkçülerin Türkçü-

lüğünü ve laik bir toplum isteyen Garpçıların muasırlaşma tezlerini uzlaştırma 

girişiminde bulunmuştur.

95

Heyd’e göre, bilimsel Türkçülük Batı etkisiyle, siyasi Türkçülük ise Rus-

ya’daki Türk entellektüellerinin çabalarıyla oluşmuştur.

96

 Heyd, Gökalp’in bu 

hareketin temsilcilerinden biri olan İsmail Bey Gaspıralı’ya değindiğini, fakat 

aslında Ali Bey Hüseyinzade’nin Gökalp üzerinde daha doğrudan etkisi oldu-

ğunu belirtmektedir. Buna örnek olarak Gökalp’in Genç Kalemler dergisinde 

1911yılında yayımlanan Turan isimli şiirinden önce Ali Bey Hüseyinzade’nin 

aynı isimli şiirinin, 1906 yılında, Bakü’de çıkardığı Füyuzat adlı dergide yayım-

lanmasını göstermektedir. Heyd, Ali Bey Hüseyinzade’nin şiirinin Türklerin 

birliği konusundaki ilk şiirsel çağrı olduğunu söylemektedir.

97

 Mardin de, Türk-

lerarası bir birlik meydana getirmekten ve Turan’dan ilk söz eden düşünürün Ali 

Bey Hüseyinzade olduğunu yazmaktadır.

98

 Gökalp’in bu etkiler altında yazdığı 

Turan isimli şiiri, onun Türkçülük hakkındaki görüşlerinin oluşumunda bir dö-

nüm noktasına işaret etmektedir.

99

 Gökalp, Türkçülüğün Esasları adlı kitabında 

Turan şiirini yazma nedenini şöyle açıklamaktadır; 

...ben lisan meselesini kâfi görmiyerek Türkçülüğü bütün mefkûreleriyle, 

bütün programiyle ortaya atmak lâzımgeldiğini düşündüm. Bütün bu fikirleri 

ihtiva eden <> manzumesini yazarak Genç Kalemler’de neşrettim. Bu 

manzume, tam zamanında intişar etmişti. Çünkü, Osmanlıcılıktan da, İslâm 

ittihatçılığından da memleket için tehlikeler doğacağını gören genç ruhlar kur-

tarıcı bir mefkûre arıyorlardı. Turan manzumesi bu mefkûrenin ilk kıvılcımı 

idi. Ondan sonra, mütemadiyen bu manzumedeki esasları şerh ve tefsir etmekle 

uğraştım.

100

Gökalp’in Türkçülük ideolojisinin temelinde dünyadaki bütün Türkleri tek 

bir lider etrafında birleştirmeyi amaçlayan irredantist bir Turancılık fikri bulun-

95 İnalcık, 

a.g.m.,

 s. 14.

96 Heyd, 

a.g.e., 

s. 106-107.

97 Heyd, 

a.g.e.,

 107. Ayrıca bk. Hostler, a.g.e., s. 142.

98 Mardin, 

a.g.e.,

 s. 199.

99 Karakaş, 

a.g.m., 

s. 452.

100 Gökalp, a.g.e., s. 15.

---