Ziya gökalp: turanciliktan tüRKÇÜLÜĞE Özet

 

118

CEYLAN TOKLUOĞLU

Kasım - 2012

tirememişlerdir.

63

 Astourian, Swietochowski’yi referans vererek; Azerbaycan’da, 

1905 yılında bile, bölgede yaşayanların grup kimliklerinin yalnızca Müslüman 

olmalarından hareketle tanımlandığını ve bu grubun ortak bilincinin kendisini 

her şeyden önce “evrensel ümmet”  açısından ifade ettiğini, birleştirici bağın 

İslam olduğunu söylemektedir.

64

 1917 Devrimi’nin ardından Müsavat Partisi 

Müslümanlar arasında en çok destek gören partiydi.

65

 Altstadt’a göre, bu dö-

nemdeki milliyetçilik içerik olarak “Türki” ve “İslami”ydi.

66

Swietochowski, Mehmet Emin Resulzade’nin meclise sunduğu güncel-

leştirilmiş yeni Müsavat programının içeriğine değinmekte ve bu programda, 

partiye yön vermeye devam edecek iki temel ilkenin milliyetçilik ve federalizm 

olduğunu söylemektedir. Burada milliyetçilik, Azerbaycanlıların daha geniş bir 

Türk ailesinin parçası olmalarına rağmen kendi başlarına bir ulus oluşturduk-

ları gerçeğinin tanınması şeklinde ifade edilmiştir.

67

 Genel olarak Ruslara karşı 

ortak bir Transkafkasya devletleri cephesi oluşturma çabaları, gevşek bir Azer-

baycan-Gürcistan ortak savunma paktı oluşturmaktan öteye gidememiştir.

68

 

Buna rağmen Müslümanlar arasında kurulamayan dayanışma ve 20. yüzyılın 

başındaki konjonktür, seçkinler arasında evrenselci ümmet bilincinin yerini 

Türkçülüğe bırakmaya başlamasına neden olmuştur. Mesela Mehmet Emin 

Resulzade, 1928 yılında, İstanbul’da, Azerbaycanlıların köklerine dair yazdığı 

bir yazıda Türklerin Azerbaycan halkının oluşmasında kritik bir rol oynadığını 

63 Swietochowski, 

a.g.e.,

 s. 219-220; Tadeusz Swietochowski, Russian Azerbaijan 1905-1920: 

The Shaping of National Identity in a Muslim Community

, Cambridge University Press, 

Cambridge 1985, s. 74-75. 

64  Stephan H. Astourian, “In Search of Their Forefathers: National Identity and the Historiog-

raphy and Politics of Armenian and Azerbaijani Ethnogeneses”, Derleyen D. V. Schwartz vd., 

Nationalism and History: The Politics of Nation-Building in Post-Soviet Armenia, Azer-

baijan and Georgia,

 University of Toronto, Center for Russian and East European Studies, 

Toronto 1994, s. 52-53.

65  Cengiz Çağla, “The Liberal and Socialist Influences on Azerbaijani Nationalism at the Begin-

ning of the 20th Century”, Central Asian Survey, Cilt 21, Sayı 1, 2002, s. 118.

66  Audrey L. Altstadt, “Azerbaijani Turks’ Response to Russian Conquest”, Studies in Compa-

rative Communism,

 Sayı 19, 1986, s. 279.

67  Tadeusz Swietochowski, “National Consciousness and Political Orientations in Azerbaijan, 

1905-1920”, Transcaucasia, Nationalism, and Social Change: Essays in the History of Ar-

menia, Azerbaijan, and Georgia,

 Derleyen Ronald Grigor Suny, The University of Michigan 

Press, Ann Arbor 1996, s. 226.

68 Swietochowski, 

a.g.e.,

 s. 227-228.

---

119

ZİYA GÖKALP: TURANCILIKTAN TÜRKÇÜLÜĞE

Sayı: 84

ileri sürmüştür. Bu gelişmenin daha sonraki aşaması Azerbaycan milliyetçili-

ğidir.

69

Bir diğer Azerbaycanlı düşünür; Osmanlı devletinin bütün Türklerin ger-

çek vatanı olduğuna içtenlikle inanan, Türkçülük fikrinin en önemli ve başa-

rılı savunucularından ve Bakü gazetelerinden Hayat ve Füyuzat’ın editörü Ali 

Bey Hüseyinzade’dir.

70

 Ali Bey Hüseyinzade, bu gazetelerde edebi Azerbay-

can dilinin Osmanlılaştırılması fikrini savunmaktaydı. Yine bu gazetelerden 

Füyuzat’da, 1907 yılında, meşhur “Türkleşmek, İslamlaşmak ve Çağdaşlaşmak 

(Avrupa medeniyeti)” sloganını geliştirmiştir. Bunların arasında Türkçülük en 

önemli olanı sayılmıştır. Aşağıda bahsedileceği gibi, bu slogan daha sonradan 

Türkçülüğün kaynağını oluşturacak ve 1918 yılında kurulan ilk bağımsız Azer-

baycan Cumhuriyet’inin üç renkli bayrağının renklerini temsil edecektir. Bugün 

de aynı renklerin kullanıldığı bayrağın renklerine bakacak olursak, Türkçülük 

(mavi renk) millî değerlerin korunması, çağdaşlık (kırmızı renk) (Avrupa me-

deniyeti) Batı’dan teknoloji ve bilim transfer edilmesi, İslamcılık (yeşil renk) ise 

İslami değerlerin korunması anlamına gelmektedir. Yeşil rengin en altta olması, 

modernleşmenin İslam temelli olması gerektiğine işaret etmektedir. Aynı şekilde 

mavinin yukarıda olması da, Türk dünyasının modernleşmeye yol gösterme-

si anlamına gelmektedir.

71

 Ali Bey Hüseyinzade, Güney Kafkasya Türklerinin 

69 Swietochowski, 

a.g.e.,

 s. 233.

70  1889 yılında Osmanlı İmparatorluğu’na göçen Ali Bey Hüseyinzade burada Jön Türklerle 

yakın ilişkiye geçmiştir. Rusya’daki hava yumuşadığında, 1905 yılında, Bakü’ye geri dönmüş 

ve haftalık Füyuzat’ı çıkarmaya başlamıştır. Bk. Zenkovsky, a.g.e., s. 95-96. 1911 yılında İt-

tihat ve Terakki Cemiyeti’nin merkez komitesine katılmıştır. Mehmet Emin Resulzade de 

İstanbul’da bulunduğu süre içinde Pantürkçü harekete katılmış, iktidardaki Jön Türklerle iş 

birliği yapmış ve Türk Yurdu’nda yazılar yazmıştır. Bk. Zenkovsky, a.g.e., s. 100. İstanbul’a 

gelişinden kısa süre sonra eğitim müfettişi olarak atanan Ahmet Ağaoğlu da diğerleri gibi 

Paris’te bulunduğu sırada Jön Türklerle iş birliği yapmıştır. Bk. Zenkovsky, a.g.e., s. 96. Lan-

dau, hâkim sınıf içinde Pantürkçü eğilimin artmasını kısmen de olsa önemli bir takım Pan-

türkçülerin İttihat ve Terakki Cemiyeti’ni etkilemesine bağlamaktadır. Bk. Landau, a.g.e., s. 

49. Zenkovsky, İsmail Bey Gaspıralı (Kırımlı), Ali Bey Hüseyinzade (Azerbaycanlı) ve Yusuf 

Akçura’nın (Tatar) Jön Türk merkez komitesine seçilmelerini, bütün Türklerin ideolojik ve 

ırksal birliğini tanımak adına atılan bir adım olarak değerlendirmektedir. Bk. Zenkovsky, 

a.g.e.,

 s. 107.

71  Bayrağın renklerinin temsil ettiği Türkçülük, İslamcılık ve çağdaşlık bugün Azerbaycan’da 

resmî ideoloji olarak sunulmamaktadır.

---