Ziya göyalp t ü r k ç Ü L ü y ü n ə s a s L a r I
Yüklə 28,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
korporasiyalar yaratmaq lazımdır. Məsələ, dəriçi (dabbağ) əsnafını götürək: hər şəhərdə bir dabbağ korporasiyası təşkil edilməlidir. Ancaq, onun rəhbərliyinə bir şeyx, yaxud kətxuda deyil, bir baş katib keçirilməlidir. Hər şəhərdə bütün korporasiyaların nümayəndələrindən ibarət bir baş komissiya (mərkəzi heyət) təşkil edərək buna «iş biıjası» adı verilməlidir. Bunun vəzifəsi isə o şəhərdəki bütün korporasiyaların ortaqlı olan işlərini görmək və şəhərin iqtisadi həyatını tənzim etməkdir. Yenə dəriçi korporasiyasına gələk. Hər şəhərdə bir dəriçi korporasiyası yarandıqdan sonra bunların aralarında bir federasiya təşkil edərək dövlət mərkəzində bir «Dəriçi federasiyası baş mərkəz»i yaradılır. Eyni zamanda dövlət mərkəzində bunun kkrıi başqa korporasiyaların federasiya baş mərkəzləri də yaradılır. Dövlət mərkəzində bu baş mərkəzlərin seçdikləri nümayəndələr toplanaraq «Korporaesiyalar konfcdcrasiyası»nı yaradırlar və bu konfederasiyanın baş şura (məclis) üzvlərini seçirlər Zehni məsləklərə bağlı olanlar da ayrı-ayn məslək federasiyası halında bu kon-federasiyada iştirak edirlər. O zaman bütün məslək topluluqları nizamlı bir ordu halında birləşmiş olurlar. Bu təşkilatın yaranması məslək əxlaqını sanksiya güçü ilə təmin edir. Çünkü bizdə hələlik məslək topluhıqlanna məxsus olan məslək əxlaqlarının heç bir təzyiq və sanksiya gücü yoxdur. Hər şəxs həyatını bir həkimə, hüququnu bir vəkilə, sərvətini bir notariusa, uşağını bir müəllimə, din işlərini isə məsləhətləşdiyi bir müftiyə etibar edir. Bu şəkildə etibann qarşısında həmin şəxsin əlində bu məslək sahiblərinin vəzifələrini layiqincə gördürmək üçün heç bir təzyiq qüvvəsi yoxdur. Bununla birlikdə, hər hansı bir şəxs həyatmı, hüququnu, sərvətini, uşağını, sirlərini etibar etdiyi bu adamları heç bir nəzarət edə bilməsə də, məslək topluluqları öz məsləkdaşlarını nəzarət edə bilərlər. Bax, belə bir nəzarət üçün hər məslək öz məsləkdaşlanna bir təlimat hazırlayar və bir heysiyyət məhkəməsi (yoldaşlıq məhkəməsi; intizam şurası) təşkil edər. Təlimat məslək əxlaqının qaydalarım göstərir, intizam şurası isə məslək əxlaqının bu qaydalarına riayət etməyən məsləkdaşlara xəbərdarlıq, danlama (töhmət), müvəqqəti və ya ömürlük olaraq sənətiylə məşğul olmağı qadağan etmə kimi cəzalardan birini verər. Bax, məslək şuralarının bu cür nəzarəti bütün vətəndaşlara mütəxəsislərin vura biləcəkləri zərərlərə mane ola bilər. Məslək təşkilatının bir faydası da eyni işi görən yoldaşlar 122 arasında yardımlaşma kassalarını yaratmaqdan, korporasiyaya mənsub qocalan, əlilləri, xəstələri, yetimləri və dullan bu kassalardakı pul ilə dolandırmaqdan ibarətdir. Uşaqların tərbiyəsi və gənclərin texnika baxımından inkişaf etdirilməsi də bu yardımlaşma kassalannm vəzifələrindən sayılır. Bundan başqa məslək federasiyalan öz sənətlərinin tərəqqisi üçün də pul sərf edir və çalışırlar. Məsələ, sənaye ölkələrindən mütəxəssislərin cəlb edilməsi, sənaye ölkələrinə tələbə göndərilməsi, ortaqlı maşınlar və digər lazım olan şeylər gətirmək, istehsal, yaxud islehlak koperativlorini təşkil etmək kimi işlər hər məslək qolunun iqtisadi baxımdan yüksəlməsini təmin edəcək təşəbbüslərdəndir. “Milli həmrəyliyi gücləndirmək” bölümündə məslək əxlaqının doğuracağı həmrəylik haqqında təfsilat verildiyi üçün burada bu qədərlə kifayətlənməli olduq. 4) AİLƏ ƏXLAQI Əski türklərdə ailənin dörd dərəcəsi vardı: Boy, soy, lörkün, bark. 1) Boy: Əski oğuzlarda ailə adı, boy adı idi. Ancaq Avropadakı ailə adlarının əksinə olaraq kiçik addan öncə gəlirdi. «Salur Qazan», «Bökdüz Əmən», «Qayan Selcik» adlarında birinci sözlər boy adı, ikinci sözlər isə kiçik addır. Bu adlan Dədə Qorqud Kitabında görürük. Kaşqarlı Mahmud da «Divan-i lüğət»do deyir ki, bir adamın kim olduğunu öyrənmək istədikdə «hansı boydansan» deyə soruşurlar. Bununla birlikdə, boy adı kiçik addan sonra da gələ bilmişdir. ’’Yunus Əmrə”dəki Əmrə sözü Oğuz elinin Əmrə boyundan başqa bir şey deyildir. Oğuz boylarından hər birinin özünəməxsus bir damğası, bir onqunu, bir söyükü vardır.73 (Bu mövzu üçün «Türk törəsi» kitabına74 baxın). Oğuzlarda hər boy sürülərinə, xəzinələrinə öz damğalan ilə nişan qoyardılar. Yakutlarda boya «Sip» adı verilirdi. Bu söz Anadolu türkcəsində «sop» şəklini almışdır. Yakutlarda «sip»in fərdləri arasında iqtisadi ortaqlıq vardır. Hər hansı bir adam mənsub olduğu «sip»in içində istədiyi evdə saatlarla oturub yuxulaya bilər. Deməli, bir fərdin öz boyu daxilində istədiyi kimi hərəkət etmək səlahiyyəti vardır. Torpaq mülkiyyəti «sip»lərə aiddir. Kiçik ailələr bu ortaqlı bölgəni hissələrə bölərək ayn-ayrılıqda əkə bilərlər. Ancaq mülkiyyət daim ortaqlıdır. Və lazım gələrsə, bu, bölgə yenidən bölünür. Çingizin yasasma görə, hər biri qırx evdən ibarət topluluqda ildə dörd evlənmə olmalıydı. Gənclər yoxsuldurlarsa, 123 bu topluluqlar qabaqcadan pulla yardım edərək onların evlənməsini asanlaşdırırdılar. Hər qırx evdə dörd evlənmə olmazdısa, başçılar bunun məsuliyyətini daşıyırdılar. Bu topluluqlar boylar idi. Türklərdə iki cür qohumluq terminləri vardı. Bunlardan biri boya, yəni xarakterə aiddi: Hər bir şəxs boy daxilində özündən böyük olan bütün kişilərə «ici», özündən böyük olan bütün qadınlara «aba» admı verərdi. Özündən kiçik olan kişiləri «ini», özündən kiçik qızları isə «sinkil» adlandırardı. Özüylə yaşıd olan kişilərə də «atı» adını verərdi. Bu sözlər də sonralar bir sıra dəyişikliklərə uğradı. Oğuzlar «ici»nin yerinə «ağa» sözünü, «aba» sözünün yerinə isə «abla» sözünü qoydular. «Atı» sözü də «ata» şəklini alaraq başqa anlamları bildirdi. Boyun həm «ana boyu» həm də «ata boyu» şəkilləri vardı. 2) Soy: Soy latınların «koqna», almanlann «zippe», fransızların «pağantel» adlarını verdikləri topluluqdur. İrəlidə görəcəyimiz «törkün» topluluğunun xaricində qalan əmioğlu, dayıoğlu, bibioğlu, xalaoğlu kimi yaxın qohumların toplamıdır. Soya həm ana tərəfindən, həm də ata tərəfindən yaxın qohum olanlar daxildir. Birincilərə ana soyu, ikin-cilərə isə ata soyu deyilir. Əski türklərdə ana soyu ilə ata soyu dəyərcə bir-birinə bərabər idi. Ana soyu ilə ata soyunun bərabərliyini bəzi qurumlarda aydm bir şəkildə görürük: Əski türklərdə soyluluq-əsillik yalnız ata tərəfindən deyildi, həm də ana tərəfindən də tələb olunurdu. Bir adamın tam soylu—əsilli olması üçün, həm ata, həm də ana tərəfindən soylu olması lazımdı. Bugün də, Xarəzmdəki türkmənlərdə bir qız həm atası, həm də anası türkmən olmayan bir kişiyə ərə gedəmməz. Çünkü bir adamın yalnız atasının türkmən olması soylu olması demək deyildir. Tam anlamı ilə soylu olması üçün hökmən anası da türkmən olmalıdır. Sülalələrin təşəkkülündən sonra da, bu iki cür soyluluq davam etdi. Bu dövrdə ata tərəfindən şahzadə olanlara «təkin», ana tərəfindən şahzadə olanlara isə «inal» adlan verilirdi.75 Bir şahzadənin xaqan ola bilməsi üçün onun həm «təkin», həm də «inal» olması, yəni həm ata, həm də ana yönündən sülaləyə mənsub olması lazımdı. İranın Qacar sülaləsində bu qaydaya hazırda əməl olunur.76 Əski türklərdə sülalə içində «soyda ən böyük» olan şahzadə hökmdar olardı. Osmanlı sülaləsində də qayda belə idi. Halbuki, istər Avropada, istərsə Misirdə evdə böyük olan şahzadə hökmdar olar. Boy dövrü keçdikdən sonra soy adları ailə adı olmağa başladı: Çapanoğullan, Kozanoğullan kimi. 124 3) Törkün: Kaşqarlı Mahmuda görə bir evdə yaşayan əsil ailəyə əski türklər «törkün» deyirlərmiş. Törkünə aid qohumluq terminləri boy içindəki qohumluq terminlərinin əksinə olaraq şəxsi qohumluğu göstərirlər. Akan-Ata Öko-Ana Ər-Ər Konçuy-Aıvad Uru oğul Kişi övlad Qız oğul-Qız övlad Dürkheymin ailə bölgüsünə- təsnifinə görə, bu topluluğa «ata ailəsi» deyə biiərik. Ata ailəsi patriarxal ailədən çox fərqlidir. Ata ailəsində arvadı və uşaqları üzərində atanın yalnız demokratik bir nüfuzu vardır ki, buna «ata vəlayəti» və «ər volayoti» adlan verilir. Patriarxal ailədə iso ailə başçısının həm uşaqlan, həm də arvadı üzərində hakimiyyəti, yəni hökmranlıq haqqı vardır. Uşaqları, arvadı və ailəyə daxil olan digər şəxslər ailə başçısının adi mah və mülkü mahiyyətində idi. Bunları istərsə salar, istərsə öldürərdi, istərsə də bir başqasına bağışlayardı. «Törkün» türklərə görə ata ocağı dediyimiz şeydir. Ailə Tanrısı bu ocaqda sığındığı, yaşadığı üçün ocağın odu heç vaxt sönməməliydi. Bundan dolayıdır ki, böyük və ortancıl qardaşlar evlənərək törkünü tərk etdikdən sonra, lörkündə ocaq gözətçisi kimi kiçik qardaş qalardı. Müəyyən vaxtlarda ata ocağına toplanaraq əcdada hörmət ayinləri keçirilərdi. Türklər yurd kimi ocağı da unutmazdılar. Yurddan və ocaqdan uzaqlaşmaqla bərabər, yurd-ocaq sevgisi onlarda qüvvətli bir bağlılıq yerində idi. 4) Bark: Əski türklərdə bir dəliqanlı evlənmək yaşma yetincə, bir qəhrəmanlıq imtahanı verərək «El» məclisindən yeni ad alardı. Beləliklə, «Eldaş» mahiyyətini, «Erkək-ermiş» dəyərini qazanaraq vətəndaş hüququna malik olurdu. Bundan dolayı atasının şəxsi vəlayətindən çıxaraq xaqanın ümumi vəlayətinə girərdi. Bu gənc, ailəsinin var-dövlətindən payını almaq üçün ata və anasının ölməsini gözləməzdi. Evləndiyi zaman ailə var- dövlətnndən özünə düşən mirasını qabaqcadan alardı. Alacağı qız da «yumuş» adıyla cehiz gətirərdi. Bu cehiz qızın ala-anasmm və yaxın qohumlarının verdiyi hədiyyələrdən ibarət olardı. Gəlinlə kürəkən var-dövlətlərini birləşdirərək ortaqlı bir ev yiyəsi olurdular. Onlar nə oğlanın ata ocağında, nə də qızm törkünü yanında yaşamazdılar, yeni bir ev qurardılar. Bundan dolayıdır ki. 125 Yüklə 28,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|