Zġyadxan nəBĠBƏYLĠ

 
81 
Hər  bir  adam  bilməlidir  ki,  Yer  kürəsi  günəş  sistemində 
canlıların yaranması və yaşaması üçün ən əlverişli təbii şəraitə 
malik  olan  yeganə  planetdir.  Yerin  müəyyən  normal  kütləyə 
malik olması, öz üzərində atmosfer və hidrosferin saxlanması-
na səbəb olur. Digər tərəfdən Yerin Günəşdən ancaq müəyyən 
məsafədə yerləşməsi ona həyat üçün lazımi miqdarda olan Gü-
nəş  enerjisinin  çatmasına  səbəb  olur.  Canlı  orqanizmlərin  bir-
biri  ilə  və  ətraf  mühitlə  əlaqəsi  nəticəsində  maddələrin  bioloji 
dairəvi dövrü baş verir. Bir orqanizmin həyat fəaliyyəti nəticə-
sində yaranan bir maddə, başqa bir canlı üçün həyati əhəmiyyə-
tə malik olur. Bu cür dairəvi dövr əsrlər boyu davam etmiş, tə-
bii tarazlıq yaranmışdır. Zaman keçdikcə texniki tərəqqinin sü-
rətli inkişafı biosferdə də maddələr mübadiləsinin daha yeni is-
tiqamətlərini yaratmışdır. Bu da öz növbəsində təbiətdəki taraz-
lığın daha çox pozulmasına səbəb olur. İnsanın təbiətə biganə-
liyi son dövrlərə qədər davam etmiş və bu səbəbdən də sənaye, 
kənd təsərrüfatı və çoxlu sayda şəhərətrafı mühiti müxtəlif tul-
lantılarla  çirkləndirmişlər.  Hesablamışlar  ki,  hal-hazırda  Yer 
kürəsində bir ildə ətraf mühitə atılan zərərli tullantıların miqda-
rı 500 mln. əsasən təbii dairəvi dövrdən kənarda qalır. Onun tö-
rətdiyi zərərlər Yer kürəsinin ayrı-ayrı yerlərində insanlara çox 
baha başa gəlir. 
Məlumdur ki, Yer atmosferində cəmi 2 10 12 tona qədər 
karbon  qazı  vardır.  Bunun  təqribən  10  11  tonu  okeanlarla  at-
mosfer  arasında  əlaqədə  iştirak  edir.  Dünya  okeanında  karbon 
qazı, atmosferdəkinə nisbətən 60 dəfə çoxdur. Qazlar soyuq su-
da daha yaxşı həll olduğundan, okeanlar bir növ nasos rolu oy-
nayırlar.  Onlar  soyuq  tərəfdə  isə  onu  atmosferə  buraxır.  Ona 
görə  də  tropik  enliklərdə  atmosferdəki  karbon  qazının  parsial 
təzyiqi,  soyuq  yerlərdəkinə  nisbətən  üstünlük  təşkil  edir,  həm 
də suda həll olan karbon qazının bir hissəsi, oradakı canlıların 
skeletinin yaranmasına səbəb olur. Bu proses daim atmosferdən 
karbon  qazının  azaltmasına  səbəb  olur.  Təqiqatlar  göstərir  ki, 
dairəvi prosesə baxmayaraq hər il atmosferdəki karbon qazının 

---

 
82 
miqdarı təqribən 0,24 faiz artır ki, bu da öz növbəsində bir sıra 
dəyişikliklər yaradır. 
Karbon  qazının  infraqırmızı  oblasta  düşən  işıq  enerjisini 
udduğu  da  məlumdur.  Yerin  Günəşdən  aldığı  enerji  görünən 
oblasta düşür. Yerin şüalanması isə infraqırmızı oblasta düşür, 
yəni  atmosfer  bir  növ  süzgəc  rolunu  oynayır.  Günəşdən  gələn 
istilik  şüalarını  isə  buraxmır.  Odur  ki,  atmosferdə  karbon 
qazının çoxalması Yer üzərində get-gedə istiliyin artmasına gə-
tirib  çıxarır.  Günəş  radiasiyasının  miqdarı  atmosferin  şəffaflı-
ğından çox asılıdır. Atmosferdə karbonla yanaşı son dövrlərdə 
tozun da miqdarı xeyli çoxalmışdır və hesablamışlar ki, hər in-
san  fəaliyyətindən  atmosferə  atılan  tozun  miqdarı  20%-dən 
xeyli artıqdır. Bu tozlar əsasən zərərli maddələr buraxan zavod-
ların hesabına artır.  
Atmosferdə  karbonun  və  zərərli  qazların  artması  adam-
ların sağlamlığında həddindən artıq pis təsir edir. 1952-ci ildə 
London üzərində qalın toz-duman qatışığının bir neçə gün qal-
ması 4 mindən çox insanın məhv olmasını yada salmaq kifayət-
dir. Digər tərəfdən bizim nəfəs aldığımız atmosfer həm də yük-
lü zərrəciklərlə və ionlarla zəngindir. 
Mənfi  ionlar  çoxluq  təşkil  etdikdə  insanın  nəfəs  alması 
xeyli yüngülləşir, müsbət yüklər olduqda isə əksinə. Təəssüf ki, 
şəhər  yerlərində  həmişə  atmosferdə  müsbət  yüklü  zərrəciklər 
artıqlığı əmələ gəlir. 
Atmosferin  karbon  qazı  və  zəhərli  tozlarla  çirklənməsi 
Yer  üzərində  uzun  dalğalı  elektromaqnit  şüalanmasının 
sıxlığının  çoxalması  deməkdir  ki,  nəfəs  yolları,  baş-beyin,  ağ 
ciyər, qan dövranı ilə yanaşı orqanizmdə gedən elektrik prose-
sini də pozur və insanın ümumilikdə səhhətinə pis təsir edir. 
Təbii radioaktiv fonun çoxluğu nəticəsində bir çox sağal-
maz  xəstəliklər  də  yaranır  ki,  bu  da  insanın  təbii  mühitə  ehti-
yatla yanaşmasın tələb edir. 

---

 
83 
Ətraf mühitdəki dağ massivlərinin, torpağın, inşaat mate-
riallarının  və  s.  tərkibindəki  təbii  radioaktiv  yaratdığı  qamma-
şüalanma, bütünlüklə canlılara, insanlara təsir edir. 
Süni  mənbələr-atom energetikası,  nüvə  yanacağı sistem-
ləri və  hərbi  məqsədli nüvə  sınaqları, istehlak  mallarının bəzi-
ləri-televizor, radiolüminsent  cihazları, digər sənaye müəssisə-
lərinin, müxtəlif zavodlarının maye və qaz şəkilli istehsalat tul-
lantıları həmin rayonlarda əhali üçün şüalanma mənbəyidir.  
Dənizlərə, göllərə, çaylara atılan zəhərli sənaye tullantıla-
rı, çirkab-neftli axınlar canlı aləmin normal həyat tərzini pozur. 
Azərbaycanın  Xəzər  sahili  buxtalarda  toplanan  çirkab,  neftli-
mazutlu  birləşmələr  xeyli  dərinliklərdə  böyük  yığıntılar  əmələ 
gətirir  ki,  bunlarında  çöküntüləri  təbiətin  bioloji  müvazinətini 
pozur.  Odur  ki,  Xəzərin  çirklənmədən  təmizlənməsi  və  bu  tə-
mizliyin müntəzəm gözlənilməsi zərurətə çevrilib. 
Bütün  deyilənlərdən  belə  çıxır  ki,  biz  təbiətimizə,  ətraf 
mühitimizə  birtərəfli  və  bir  günlük  baxmayıb,  uzun  müddətli 
elmi proqnoza əsaslanan fikirlərə söykənməliyik. 
 
 
8.4. Udduğumuz havanın ekologiyası 
 
Hər gün, hər dəqiqə, hər saniyə ciyərlərimizə çəkdiyimiz 
havanın  necəliyi  indiki  insanları  çox  narahat  edən  amillərdən-
dir. Bəs o necə olmalıdır? Yaxud necədir? Hazırki dövrdə Dün-
ya dövlətlərinin əksəriyyəti bu məsələyə ciddi yanaşırlar. Onlar 
nəinki havanın, suyun, hətta qida məhsullarının hamısının eko-
loji vəziyyətini xüsusi nəzarətə götürürlər. Bu yoxlamadan çıx-
mamış  heç  bir  məhsulu  istifadə  etməyə  icazə  vermirlər.  Belə 
ölkələr  də  mövcuddur  ki,  havası  ekoloji  cəhətdən  lazımi  tələ-
batlara  cavab  vermir.  Onun  üçün  də  küçələrdə  xüsusi  av-
tomatlardan  pulu  ilə  insanlar  təmiz  havanı  ciyərlərinə  çəkməli 
olurlar. Şükürlər olsun ki, hələlik bizim şəhərdə vəziyyət bu sə-
viyyəyə qalxmamışdır. Bununla yanaşı şəhərlərimizin, xüsusən 

---