Zġyadxan nəBĠBƏYLĠ

 
90 
olar. Əksinə, tacların böyüməsi havanın quru və aydın olacağı-
na əsas verir. Miraj da atmosferin optik hadisələrindən olmaqla 
çox böyük maraq doğurur. Miraj atmosferdə havanın sıxlığının 
şaquli olaraq kəskin dəyişməsindən asılı olub mövcud bir sahə-
ni, cismi təhrif olunmuş, dəyişilmiş, başı aşağı çevrilmiş, böyü-
müş və kiçilmiş halda göstərir və ən çox səhralarda müşahidə 
olunur. Bu  əslində, sadəcə  Günəş  şüalarının atmosfer sıxlığın-
dan asılı olaraq əyilməsidir. Səbəb isə yer səthinin Günəş təsi-
rindən daha çox qızması bir qədər hündürdə isə havanın nisbə-
tən az qızması, və şaquli istiqamətdə hava sıxlığının həddindən 
artıq dəyişmiş olmasıdır. Ona görə də, bəzən üfüqdə dəvələr və 
dəvə karvanı,  böyük bir  göl  və  digər  cismlər görünür və  onlar 
bir müddətdən sonra yox olurlar. 
Günəş və Ay şüalarının yuxarı təbəqə buludlarındakı altı 
tərəfli  prizma  formalı  buz  zərrəciklərindən,  əsasən  də  laylı-lə-
ləkvari  buludlarda  sınması  və  əks  olunması  nəticəsində  əmələ 
gələndir.  Optik  hadisələrdən  biri  də  Günəş  və  Ay  hadisəsidir. 
Halə  də  göy  qurşağı  kimi  gözəl  zolaqlı  rənglərdə  düz  xətt  və 
qövs formasında görünür. Fərq isə burada qırmızı rəngin Günəş 
və Ay tərəfində yerləşməsidir. 
Atmosferdə  kifayət  qədər  hadisələr  fiziki  və  fiziki-kim-
yəvi  qanunauyğunluqlar, müxtəlif cür sürətlər, müxtəlif istiqa-
mətli hərəkətlər və hətta müasir insanın beyninin çıxış yolu ta-
pa  bilməyən  məqamlar  möcüzələr  yetərincədir.  Bir  sözlə  in-
sanın atmosferdən Göy qatlarında öyrənməli, sonu görünməyən 
qanunauyğunluqların miqdarı sonsuz qədərdir. 
 
 
8.6. Azərbaycanda radioaktiv Ģüalanma 
 
Sadə  formada  demiş  olsaq,  ətraf  mühit  dedikdə  birinci 
olaraq  insanlar  bilavasitə  özü  yaşadığı  mikro  mühiti  düşünür-
lər. Əslində isə ətraf mühit, yaxud təbii mühit dedikdə, bu mə-
sələ qlobal miqyasda başa düşülməlidir. Çünki yaşadığımız Yer 

---

 
91 
kürəsi vahiddir, biz isə o vahidin bir hissəsindəyik. Yəni, ancaq 
ətraf mühit, hava mühitinin çirklənməsi tədricən Yer kürəsi ha-
vasının  bütövlükdə  çikrlənməsinə  gətirib  çıxarır.  Digər  tərəf-
dən, ətraf mühitin çirklənməsi Yer kürəsinin ayrı-ayrı bölgələrin-
də yerli şəraitdən asılı olaraq bir-birindən fərqlənirlər. Bu amil 
bir  çox  məsələlərlə  əlaqədardır.  Elə  bu  səbəbdən  də  biz  Res-
publikamıza  ətraf mühitin nə  ilə  və  necə çirklənməsini  oxucu-
larımızda  çox  qısa  şəkildə  çatdırmaq  istəyirik.  Belə  çirklənmə 
növlərindən biri radiasiya çirklənməsidir. Yaşadığımız mühitin 
radioaktiv  çirklənməsi  canlı  həyat,  o  cümlədən  biz  insanlar 
üçün  texnogen  çirklənmələrdən  ən  təhlükəlisi  olub,  həm  də 
gözlə müşahidə olunmayanıdır. İnsanların əksəriyyəti radioak-
tiv çirklənmə mənbələrini də yaxşı bilmirlər. 
Azərbaycan  Respublikasında  radiasiya  çirklənməsi  bir 
çox dövlətlərə nisbətən aşağıdır. Lakin, bu bizi müştəbeh etmə-
məlidir.  Həm  də,  radiasiya  fonu  şəhərimizdə  o  qədər  də  yaxşı 
deyil. Ümumilikdə isə respublika ərazisində strosium -90, sezi-
um  -137  radionuklidlərin  miqdarı  təbii  fondan  azca  artıqdır. 
Atmosfer  havasının  radioaktivliyi  əsasən  normadadır.  Lakin, 
atmosfer  havasının  radioaktivliyi  Respublikamızın  şimal-qərb 
rayonlarında  və  sənaye  şəhərlərində  nisbətən  normadan  artıq 
olan  vaxtlarda  olur.  Belə  hallara  ən  çox  iyul-avqust  aylarında 
təsadüf etmək olur. Şimal-qərb rayonlarında bu cür çirklənmə-
nin  səbəbi  Yer  quruluşunda  olduğu  halda,  sənaye  şəhərlərində 
buna  səbəb  bəzi  sənaye  obyektləridir,  buradakı  texnologiyaya 
düzgün əməl olunmamasıdır. 
Bu  məsələ  Bakıda  çox  acınacaqlıdır.  Nə  Bakı  şəhərinin 
özündə, nə də ki, Abşeron yarımadasında elə bir müəssisə tapa 
bilməzsən ki, ekoloji cəhətdən normalara uyğun işləsin. Bunun 
üzərinə neftlə çirklənmiş Abşeron torpaqlarını və Xəzərin sahil 
zonalarını gəlsək, hər şey aydm olar. 
Başqa bir amil də düzənlik ərazilərimizdən yüksək dağlıq 
yerlərə  doğru  qalxdıqca,  atmosfer  havasının  radioaktivliyinin 
çoxalmasıdır.  Dağlarda  günəş  radiasiyası,  təbii  olaraq  çox  ol-

---

 
92 
duğundan və  dağ süxurlarının şüanı  əksetmə  qabiliyyəti radia-
siya fonunun yüksək olma səbəbidir. Bu bizdən asılı deyil - tə-
bii amildir. Odur ki, ən böyük diqqəti həm də ən çox əhalimiz 
yaşayan sənaye şəhərlərinə verməliyik. 
 
 
8.7. Ozon həyat üçün vacibdirmi? 
 
 Əlbətdə,  ozon  insan  həyatı  üçün,  bütün  canlılar  üçün, 
bitki  aləmi  üçün  çox  vacib  olan  kimyəvi  maddələrdən  biridir. 
O, insanların hər zaman anadan olandan dünyasını dəyişənə ki-
mi udduğu havanın əsas tərkib hissələrindən biri olan oksigenin 
izotopudur.  Ozon  adi  həyatda  və  ümumiyyətlə  kainatda  qaz 
halındadır, üç oksigen atomunun birləşməsidir. Lakin ozon ud-
duğumuz havanın həcm tərkibinin milyonda bir (0,000001) fai-
zini  təşkil  etsə  də  onun  insan  həyatında  çox  böyük  əhəmiyyət 
kəsb  edən  funksiyaları  vardır.  Belə  ki,  ozonun  havanın  tərki-
bində  az  miqdarda  olmasına  baxmayaraq,  bu  qaz  həm  də  Yer 
kürəsində  canlı  həyat  üçün  optimal  şəraitin  yaranmasında  da 
xüsusi rol oynayır. Ozon atmosferin yuxarı qatlarında - stratos-
ferdə  günəşdən  gələn  ultrabənövşəyi  şüaların  təsiri  ilə  gedən 
fotokimyəvi  reaksiyaların  -proseslərin  nəticəsində  əmələ  gələ 
bilir. Qeyd edək ki, birinci növbədə ozon canlı və cansız aləmi 
ultrabənövşəyi şüaların yaratdığı zərərli təsirlərdən çox etibarlı 
qoruya bilir. Ozon ultrabənövşəyi şüaları udmaqla, bunun nəti-
cəsində bioloji cəhətdən çox aktiv olan radiasiya şüalarının Yer 
səthinə gəlib çatmasının qarşısını alır. 
Digər tərəfdən ozon yerin infraqırmızı şüalanmasının bir 
hissəsini  udmaqla  atmosferin  qızdırıcı  təsirini  artıra  bilir.  Bir 
sözlə normal ozon qatı müəyyən mənada yerdəki canlı həyatın 
müdafiəçisi funksiyasının əsas amilidir. Ozonun atmosferin yu-
xarı qatlarında və havanın tərkibində çox olması isə canlı həyat 
üçün təhlükəlidir. Canlı orqanizmlər üçün vacib olan "D" vita-
mini  təbii  halda  ancaq  ultrabənövşəyi  şüaların  təsiri  ilə  yaran-

---