A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
67 temperaturda qızmaya məruz qalırsa onda proses maqnitlənmə əmələ gətirir. Tektonik hərəkətlər zamanı maqmatik süxurlar dəyişən mexaniki təsirə məruz qalır, bu da öz növbəsində dinamik maqnitlənməyə səbəb olur. Nəhayət, bəzi süxurlarda qalıq maqnitlənmə, digər bir komponentə əldə edə bilər, bu da ildırımın düşməsilə müşayiət olunan maqnit sahəsini göstərmək olar. Bu maqnitlənmə normal maqnitlənmə olacaq, ancaq təsir edən sahə Yerin maqnit sahəsindən 100 dəfələrlə çox olacaq. Maqmatik süxurlarda təbii qalıq maqnitlənmənin ikinci komponenti müxtəlif dövrlərdə Yerin dəyişən maqnit sahəsində yarandığından müxtəlif istiqamətə malik ola bilərlər. Beləliklə bu süxurlarda əmələ gələn təbii qalıq maqnit- lənmələr ümumilikdə götürsək bir sıra müxtəlif geoloji dövrlərdə tədqiqata qədər əmələ gələn müxtəlif istiqamətli və qiymətli müxtəlif dərəcədə dağılaraq pozulmuş maqnit- lənmələrdən ibarət olacaq. Lakin paleomaqnit tədqiqatların təcrübəsindən görünür ki, bəzi hallarda təbii qalıq maqnitlənmə çox sadə əmələgəlməyə malikdir və maqnitlənmənin ikinci komponenti ya asanca aşkar olunur, yaxudda onun ilkin təbii temperatur qalıq maqnitlənmədən kiçik qiymətə malik olduğundan onu nəzərə almamaq olar. Süxur maqnetizmində Q faktorunun təyini az əhəmiy- yətə malik deyil, bu qalıq maqnitlənmənin induktiv maqnit- lənməyə nisbəti ilə təsvir olunur. Biz atıq gördük ki, Yerin maqnit sahəsi halında bu nisbət, məsələn, normal maqnitlənmədə 0,01 vyazki maqnitlənmədə 0,6-0,8 qədər artır, temperatur qalıq maqnitlənmə üçün isə bu nisbət bir neçə on hüdudunda dəyişir. Beləliklə, Q
in belə
Q n = r n Η Ι 0 χ
qiymətləndirilməsi Ι maqnitlənməsinin fiziki şəraiti haqda məlumat verə bilər. Qırıntılı mənşəyə malik olan çökmə süxurlar 68 aşağıdakı kimi əmələ gəlir. Ana süxurlar aşılanaraq yuyulduqda bu süxurun kiçik ferromaqnit hissəcikləri su vasidəsilə yuyulur. Bunlardan lap kiçikləri malikdik, bu ferromaqnitin özünə məxsus özbaşına maqnitlənən domenlərdir. İri hissəciklər bir neçə domenlərdən ibarət olduğundan ana süxurun tərkibindəki maqnitlənməni, yəni temperatur qalıq maqnitlənməni saxlayacaq. Su hövzələrinə düşdükdə bu hissəciklərin maqnitlənmə vektoru çalışacaq, mövcud olan maqnit sahəsi istiqamətində yönələcəkdir. Bu istiqamətlənmənin dərəcəsi Yerin maqnit sahəsinin gərginliyindən, hissəciyin qalıq maqnitlənməsinin qiymətindən, onun forma və ölçülərindən su mühitinin hərəkətinin hərəkətinin xarakteri və qüvvəsindən asılıdır. Çökmə baş verdikdə ferromaqnit hissəciklər özünün istiqamətini saxlamaqla maqnitli olmayan hissəciklərlə birlikdə çökür. Çöküntülər suyunu itirərək burada olan ferromaqnit hissəciklər bərkiyərək cəm vektora malik maqnitlənmə əldə edir, bu istiqamət çökmə əmələ gəldiyi dövrdə təsir edən sahənin istiqaməti ilə eyni olur. Beləliklə, çökmə süxurların təbii qalıq maqnitlənməsi temperatur, yaxud da bir, domenli mənşəyə malikdir, Ι n istiqaməti hissəciklərin çökmə prosesi zamanı istiqamətlənmiş maqnitlənmə ilə yaranmışdır. Çökmə süxurlarda ikinci komponentin əmələ gəlməsinin mənşəyi maqmatik süxurlarda olduğu kimidir. Süxurların çoxu kristallaşma, yaxud kimyəvi maqnit- lənmə prosesində ilkin qalıq maqnitlənməyə malik olarlar. Bir çox hallarda Ι rs əmələ gəlmə anı da dəqiq qeyd oluna bilər, belə süxurlarda paleomaqnit tədqiqatlarda istifadə oluna bilər. Bu cür süxurlara sintetik qədim torpaqları, lateritləri və bir neçə digər konqresiyaları, hidrotermal və çökmə mənşəyə malik olan əmələgəlmələri misal gətirmək olar. Bu qrupa hidrotermal və çökmə mənşəli bəzi dəmir filizlərini aid etmək olar. Bütün bu süxurları şərti olaraq kimyəvi çökmə süxurlar adlandırmaq olar. Metamorfik süxurlar metamorfikləşmə prosesində qalıq maqnitlənmə əldə edə bilər, bunun mənşəyi metamor- fikləşmənin növündən asılıdır, yəni kimyəvi, temperatur qalıq, parsial, yaxud dinamik maqnitlənmə ilə
69 əlaqədardır. Metamorfikləşmə prosesi ilkin qalıq maqnitlənməni ya tamamilə yox edir, ya da bir hissəsini pozur. Buna baxmayaraq metamorfik süxurlarda paleomaqnit tədqiqatlarda o halda istifadə oluna bilər ki, onların maqnitliyi stabildir və metamorfikləşmə zamanı haqda məlumat almaq olsun. Beləliklə, biz təbii qalıq maqnitlənmənin ümumi halda əmələ gəlməsi nəzərdən keçirdik. Süxur əmələ gəldikdə əldə etdiyi maqnitlənmənin Ι n
həmin dövrdə mövcud olan Yerin maqnit sahəsinin istiqa- mətinin bir-birinə uyğun gəlməsinin səbəbi üzərində dayanaq. Onu demək lazımdır ki, süxurların əldə etdiyi maqnitlənmənin istiqaməti təsir edən sahə istiqamətində olması o vaxt mümkündür ki, təsir edən sahə izotrop quruluşa malik olsun. Həqiqətdə isə çox hallarda maqnit xassələrində anizatropiya müşahidə olunur, xüsusilə o süxurlarda müşahidə olunur ki, tekustura açıq aydın görünür və süxurlar bir istiqamətdə təzyiqə məruz qalır. İki növ maqnit anizatropiyası mövcuddur: kristalloqrafik və formaya görə anizatropiya. Kristalloqrafik maqnit anizatropiya kristalda ferromaqnit mineralın asan və çətin maqnitlənmə oxlarının olması hesabınadır, bunu müəyyən kristalloqrafik ox adlandırmaq olar, müxtəlif minerallarda müxtəlif qəfəs yaradır. Monokristalın maqnitlənməsi zamanı maqnitlənmə vektoru maqnitləndirən sahənin istiqamətindən yaxın asan maqnitlənmə oxuna tərəf kənara çıxır. Buna görədə süxurda ferromaqnit kristalın oxu bir neçədirsə bunlarla bağlı olan ilkin qalıq maqnitlənmənin istiqaməti Yerin qədim maqnit sahəsinin istiqamətilə eyni olmayacaq. Süxurlar üçün formaya görə anizatropiya daha çox əhəmiyyət kəsb edir, çünki ferromaqnit cisimin maqnitlənməsi təkcə xarici sahədə yox, eyni zamanda həmin cisimin kütləsinin yaratdığı sahəsində baş verir. Cisimin forması izometrik deyilsə maqnitlənmə vektoru maqnitləndirən H sahənin istiqamətindən cisimin uzun oxu istiqamətinə yönələcəkdir. Maqnitlənmənin böyük qiymətində və cisimin çox 70 uzun olması zamanı kənara çıxması müşahidə olunmasıdır. Maqnit xassəsinin anizatropiyası forma effektinə əsas- lanır, süxurlarda bu iki növ müşahidə olunur: mikroskopik və makroskopik. Makroskopik anizatropiya geoloji cisimin forması ilə əlaqədardır, mikroskopik anizatropiya isə süxurla bağlı olan ferromaqnit mineralın uzanması və yastılaşması istiqamətilə əlaqədardır. 1.28. Qalıq maqnitlənmənin stabilliyi Bu paraqrafda ferromaqnitlərin qalıq maqnitlənməsinin ümumi halda baxmaqla yanaşı, onun səciyyələndirilməsi və paleomaqnetizmin praktiki məsələlərinin həll edilməsinə baxılacaq. Süxurların qalıq maqnitlənməsinin stabilliyi və onun tədqiqi üsulları öz həllini kitabın növbəti bölməsində tapa caq- dır.
İstənilən növ qalıq maqnitlənmənin stabilliyi, yaxud xarici sahələrin təsirinə davamlılığı-onun qiymət və istiqa- mətinin saxlanmasıdır. Əlbəttə, qalıq maqnitlənmə bir çox faktorların təsirindən dəyişə bilər, sabit və dəyişən maqnit sahəsi, temperatur, mexaniki təsirlər, kimyəvi və mineraloji dəyişmələr, nəhayət relaksasiya hadisələri, yəni bizim saydığımız faktorların hamısı sabit maqnit sahəsinin təsiri olduq da ferromaqnitlərdə əlavə maqnitlənmə, yəni bu və ya digər növ qalıq maqnitlənmə yaradır. Sabit maqnit sahəsi olmadıqda göstərilən təsirlər istənilən qalıq maqnitlənmənin qiymətini azaldır və təsir edən amillərin intensivliyinin böyük qiymətində qalıq maqnitlənmənin tam yox olmasına səbəb olur. Hər bir faktorun təsiri ilə qalıq maqnitlənmənin qiymətinin azalmasının özünə məxsus fiziki mahiyyəti var. Buna görə də stabillik bu amillərin hər birinin təsirinə stabilliyi ilə ölçülür. Hər hansı amilin təsirinə təyin olunmuş kriteriya digər amilin təsirinə təyin olunmuş kriteriya üçün istifadə oluna bilməz. Qalıq maqnitliyin davamlılığı maqnitsizləşdirmə əyri- sində özünü büruzə verir, bu əyri qalıq maqnitlənmənin qiymətinə xarici amillərin təsirindən asılılığını Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|