A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.17. Elastik gərginlikli maqnit anizatropiyası
- 1.18. Formaya görə anizatropiya
- 1.19. Təzyiqin qalıq maqnitlənməyə təsiri
- 1.20. Normal (izotermik) maqnitlənmə
51 mkm ölçüsündə mövcuddur. Steysinin dediyi ilə razılaşmaq lazımdır, ona görə süxurların maqnetizmi birdomenli hematit və çoxdomenli maqnetitlə bağlıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, süxurun tərkibində super- paramaqnit dənənin olması özünü maqnit həssaslığında qalıq maqnitlənməyə nisbətən daha kəskin biruzə verir. Elə buna görə də çökmə süxurların çoxu nazik dispersiya olunmuş ferromaqnit dənələrə görə bir-birindən fərqlənirlər. Ferromaqnit dənənin
χ ≅ qavrayıçılığına kristallik struk- turanın qeyri bircisliliyi təsir göstərir. Bu qeyri-bircinsliliyə daxili gərginliyin artmasını yaradan, yəni χ 0
səbəb olan amil oksidləşmə prosesidir. Beləliklə, deyilənləri cəmləşdirsək belə nəticəyə gəlmək olar ki, maqnetit və titanomaqnetit, bütün təbii yaranmış ferromaqnetiklərdən kəskin fərqlənəcəklər. Əgər χ 0
kiçilməsi, yaxud daxili gərginliyin artması ilə müşayiət olunursa, bu bir qayda olaraq struktur qeyri bircinsliliklə əlaqədardır. Buradan görünür ki, həssaslıq ferromaqnit mineralın strukturunun dəyişməsini xarakterizə edən həssas kəmiyyətdir. Digər tərəfdən maqnit həssaslığı süxurun tərkibində bu mineral qoşma kimi iştirak etdikdə başqa məna daşıyır. İlk növbədə bu cisimin maqnitlənmə qabiliyyətinə malik olmasının meyarıdır, yəni Yerin maqnit sahəsində cisimin özünə maqnit momenti əldə etməsidir. Maqnitlənmənin mövcud olması Ι=χΗ və onun qiyməti bunun maqnit kəşfiyyatında istifadə olunması və alınan nəticələrin təhlili bunun əsasını təşkil edir. Demək olar ki, maqnit həssaslığının geofiziki əhəmiyyəti bununla məhdudlaşır. Süxurun maqnit həssaslığı ferromaqnitin zənginliyindən asılı olmayacaq və mineralın süxurun tərkibində olmasını əks etdirməyəcəkdir.
Bu növ anizatropiya ferromaqnit materiallarda xarici mexaniki gərginlikdən əmələ gəlir. Təbiətdə ferromaqnit mineralların mürəkkəb şəraitdə əmələ gəlməsi nəticəsində və sonra süxurların tərkibində mürəkkəb qəlibdə (matrisa) 52 və müxtəlif tip kristallik qəfəsdə müxtəlif cins qarışıqlara malik olması kristallik qəfəsdə müxtəlif tip defektlər yaradırlar, bu bir qayda olaraq xarici maqnit sahəsinin gərginliyindən asılı olmayaraq gərginlik yaradır.
Ferromaqnit cisimin formasının onun магнитлянмясиня təsiridir (nümunə, dənə). Maqnitləndirən sahə xarici maqnit sahəsinin və daxili maqnitsizləşdirən sahənin vektoru cəmidir. Əgər cisim izometrik deyilsə, maqnitlənmə vektoru xarici maqnitləndirici sahənin istiqamətindən cisimin uzun oxu istiqamətinə tərəf yönələcək. Maqnit vektorunun istiqamətinin kənara meyl etməsinin qiyməti maqnitsizləşdirici faktorun qısa və uzun oxlarının fərqindən asılıdır. Anizatropiya maddənin fiziki xassələrindən, o cümlədən maqnitliyindən və onun istiqamətindən asılıdır. Anizatropiya təyin olunan xüsusiyyətin maksimum qiymətinin minimum qiymətinə olan nisbətin miqdarca qiymətləndirilməsidir. Mənşəyindən asılı olaraq bir neçə növ anizatropiya ayrılır (kristalloqrafik, elastiki gərginlik və formaya görə). Makroskopik anizatropiya cisimin formasından asılıdır, mikros- kopik anizatropiya dənənin uzununa istiqamətlənmiş (xətti anizatropiya), yaxud yastılanmış (müstəvi anizatropiya) kimi təzahür edir. Təbiətdə müşahidə olunan makroskopik maqnit anizatropiyası ferromaqnit mineralların kristallaşması zamanı təsir edən təzyiqin istiqamətindən asılıdır. Bunun nəticəsində süxurda ya müstəvi, yaxud da uzuna istiqamətdə tekstura əmələ gəlir. Çökmə süxurlarda zəif anizatropiya süxurun sıxılması zamanı və axma hiss olunan yerlərdə baş verir, birinci halda müstəvi ikinci halda isə xətti, yaxud xətti müstəvi anizatropiya müşahidə olunur. Maqmatik süxurlar bircinsliliyə yaxındır, çünki buna hidrostatik təzyiq təsir edir. Maqmatik süxurlarda aydın görünən anizatropiya xarici təmas Yerlərində müşahidə olunur. Təcrübələr göstərir ki, süxurlarda olan ferromaqnit minerallar özlərini maqnitlənmiş ox kimi aparırlar, bir yerə
53 toplanmış ferromaqnit dənələr özlərini çox mürəkkəb aparırlar, burada əsas rolu formaya görə anizatropiya oynayır (xətti, müstəvi teksturlı, yaxud da onların kombinasiyası).
Süxurlar əmələ gəldiyi gündən başlayaraq uzun muddət bir çox dəfələrlə hərtərəfli və birtərəfli təzyiqlə məruz qalırlar. Yəqin ki, bu təzyiqlər qalıq maqnitlənməyə təsir edəcəkdir. Ş.Kume maqnetit və hematit minerallarını əvvəlcə 0,5Tl maqnit sahəsində maqnitləşdirib və sonra 10 10 sıxaraq göstərib ki, maqnitlik 50-90% azalmışdır (bu təzyiq Yerin 30 km dərinliyinə təsadüf edir). R.Qidler temperatur qalıq maqnitlənməni (TRM) daşıyan nümunələrdə bunun eyni olan nəticələr almışdı. Bu proses zamanı qalıq maqnitlənmənin istiqaməti dəyişməmişdir. P.Stott və F.Steysi vulkanik süxurlardan hazırlanmış nümunəni Küri nöqtəsində və bu temperaturdan yuxarı qızdıra- raq, 6 mTl xarici maqnit sahəsində 0,5 ⋅10 8
⋅10 8 Pa birtərəfli təzyiq altında soyutmuşlar. Aydın olunmuşdur ki, əldə olunan maqnitlənmənin istiqaməti, həm xarici sahənin istiqaməti ilə, həm də eyni şəraitdə təzyiqsiz soyuyan əvəzləyici nümünədə təyin olunan sahənin istiqaməti eynidir. Bundan sonra, temperatur maqnitlənmə zamanı anizatrop süxurları birtərəfli təzyiq altında sıxaraq əmələ gələn maqnitlənmənin istiqaməti ilə xarici sahənin istiqaməti arasında fərq əmələ gəldiyi də sübut olmuşdur. Digər tərəfdən sübut olunub ki, izotrop maqnitlənmiş süxurlar birtərəfli təzyiqin təsirindən anizatrop maqnitli süxura çevrilə bilər. A.Vlasov, Q.V.Kovalenko və C.D.Tropin göstərdilər ki, təzyiq istiqamətlənmiş (DRM) maqnitlənməyə də təsir edir. Onlar müəyyən etmişlər ki, tərkibində 1 mkm ölçudə maqnit mineralları çökmə süxurlarını 0,4 ⋅10 8
çökmə süxurlarında əyimlik I=6 0 , 3,3 ⋅10 8 Pa təzyiqlə sıxdıqda isə I=10° azalmışdır. Ölçüsü 0,02 mkm və ondan kiçik maqnit mineralları olan çökmə süxurlarında xarici təzyiq maqnit vektorunun istiqamətinə təsir etmir. 54 R.Blou və H.Hamilton çox kiçik dispersiyalı çökmə süxurlarında I maqnit əyimliyinin azalmasının baş verə bilməsini aşkar etdilər. N.Domen ferromaqnit mineralları sıxaraq aşkar etmişdir ki, mineral qalıq maqnitlənmə əldə edir, buna pyezoalıq maqnitlənmə deyilir. Dəyişən təzyiq və zərbə nəticəsində digər qalıq maqnitlənmə də əmələ gəlir, buna dinamik qalıq maqnit- lənmə deyilir. Dinamik və pyezoqalıq maqnitlənmənin əmələ gəlməsinin əsas səbəbi odur ki, xarici təsir nəticəsnidə energetik səviyyənin hündürüyü azalır. Bu maqnitlənmələrin hər ikisi mövcud ola bilər, ancaq onların əhəmiyyəti hələlik aydın deyil. Qeyd etmək lazımdır ki, bu maqnitlənmənin xarici təsirə davamlılığı çox böyük deyildir.
Yalnız sabit maqnit sahəsinin təsirilə yaranan maqnitlənmə normal maqnitlənmə adlanır. Bu prosesin əsas emprik qanunauyğunluğu, maqnitlənməni yaradan sahədən asılılığında müşahidə olunur (şəkil 15). Əgər maqnitsizləşdirilmiş ferromaqnetiki maqnit sahəsinə H yerləşdirsək və sonra H-ın amplitudunu yavaş-yavaş artırmağa başlasaq maqnitlənmə bu ferromaqnetik üçün müəyyən qiymətə qədər artacaqdır. Maqnitlənmənin doyma halının dəyişməsi Ιs olacaqdır. Bu halda maqnitlənmə (şəkil 15)-dəki birinci əyri ilə dəyişəcəkdir. Əgər biz maqnit sahəsini azaltmış olsaq maqnit sahəsi də azalacaqdır, ancaq bu azalma yavaş gedəcəkdir, bu dəyişmə 2- ci əyrilə göstərilmişdir. H=0 olduqda maqnitlənmə tam itmir, bir qədər
Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|