A f s e a fəLSƏFƏ

N
əriman Nərimanov – 140 
 
Plehanov’
un eleştirisi bağlamında Henrix Ibsen’in 
felsefi görüşlerine Nerimanov’un yaklaşımı
 
(özet) 
 
Bu makalede Narimanov’un ünlü
 
Norveç oyun yazarı
 
Henrix Ibsen’in felsefi 
görüşlerini ele alış tarzı Plehanov’un eleştırisi bağlamında incelenmekte, güzel sa-
nat
ların idea niteliğine ve ideaların eserin bedii niteliğine etkisi meselelerine deği-
nil
mektedir. Tarihte marksist olarak ismi geçen iki ünlü şahsiyetin bakış açılarını 
kıyaslayan yazar, düşünürleri belli felsefi, siyasi vb. cereyanların dar ideoloji parti 
çer
çevesiyle sınırlandırmanın doğru olmadığını savunmaktadır. Yazara göre, düşü-
nür
lerin dünya görüşü her zaman daha derin ve kapsamlı olduğundan söz konusu 
gö
rüşlerin yeni yorumlarını yapmak gerekmektedir. 
 
Anahtar kelimeler
: felsefe, akide, ideya istikameti, ruh, maneviyat.
 
 
 
 
 
  
 
- 55 - 

---

 
 
 
 
F
əlsəfə tarixi 
 
 
 
Şah Vəliyullah Dehləvi:  
islahatçılıq fəaliyyəti və fəlsəfəsi
 
 
 
 
Q
əmər Mürşüdlü
∗
 
 
 
Şah Vəliyullah kimdir 
F
əlsəfi-tarixi  ədəbiyyatımızda  haqqında  az  bəhs olunan (və  ya heç 
b
əhs olunmayan) islam düşünürlərindən biri də daha çox Şah Vəliyullah
∗∗
 
adı ilə məşhur olan Qütbəddin Əhməd ibn Əbdürrahim Dehləvidir. Şah Və-
liyullah bütün müs
əlman aləmində  durğunluq  və  geriliyin hökm sürdüyü, 
şirk  və  xurafatın  yayıldığı  bir  dönəmdə  müqəddəs torpaqlardan uzaqda – 
Hindistanda Quran v
ə hədisin yenidən canlandırılması, dini elmlərin dirçəl-
dilm
əsi,  islamın  mövhumat  və  bidətlərdən təmizlənməsi və  ilkin  saflığına 
qay
tarılması məqsədilə böyük bir islah və yeniləmə fəaliyyəti göstərmiş, is-
la
mın  fəlsəfəsini  yaratmışdır.  M.İqbalın  sözləri ilə  desək,  Şah  Vəliyullah 
keç
mişlə  əlaqəni tam kəsmədən bütün islam sistemini yenidən nəzərdən 
keçirm
ə arzusunu hiss etmiş ilk müsəlmandır (6, 136). 
Qütb
əddin Əhməd Şah Vəliyullah (1703-1763) elmi, imanı, irfan sahi-
bi olması və cəsurluğu ilə məşhur olan bir nəslə mənsubdur. Onun soy kökü 
ata t
ərəfdən Hz. Ömərə, ana tərəfdən isə imam Musa Kazıma çatır. Ulu ba-
∗
 
Bakı  Dövlət Universiteti Fəlsəfə  tarixi və  mədəniyyətşünaslıq  kafedrasının  dosenti, 
f
əlsəfə elmləri namizədi. 
∗∗
 V
əliyullah ona atası tərəfindən verilmiş birinci ad, Şah isə o dövrlərdə hörmət əlaməti 
olaraq sufi v
ə şeyxlər haqqında işlədilən bir ifadədir. 
 
- 56 - 
                                                 

---

F
əlsəfə tarixi 
 
ba
ları h. YII əsrin sonları YIII əsrin əvvəllərində Hindistana köçmüş, Dehli 
ya
xınlıqlarındakı Ruhtək şəhərində məskunlaşmışlar. Atası Şah Əbdürrahim 
dövrünün d
ərin biliyi və bacarığı, dinə bağlılığı, yüksək mənəvi keyfiyyətlə-
ri v
ə təsəvvüfi mərifəti ilə seçilən alimlərindən olmuşdur. Hökmdar Aləmgi-
rin (öl.1707) göst
ərişi  ilə  hazırlanan  məşhur  əl-Fətava’l Hindiyyəni tərtib 
ed
ən üləma heyəti sırasında idi. O, Dehlidə Rahimiyyə adlandırdığı mədrəsə 
açmış  və  burada ilk dəfə  olaraq təfsir mətnindən istifadə  etmədən Quran 
ay
ələrinin oxunmasını təşkil etmişdi. Və şübhəsiz ki, Şah Vəliyullahın təlim 
v
ə tərbiyəsində, mükəmməl bilik və mənəvi üstünlüklər əldə etməsində ata-
sının rolu və təsiri böyük olmuşdur. 
V
əliyullah yazıb-oxumağa erkən yaşlarından başlamış, adı mədrəsəyə 
qeyd etdirils
ə də, təhsili evdə almış və atasının onun üçün tərtib etdiyi xüsu-
si proqram 
əsasında dövründə tədris olunan hədis, təfsir, islam hüququ, tə-
s
əvvüf, hesab, məntiq, kosmoqrafiya, tibb, fəlsəfə və s. elmləri dərindən mə-
nims
əmişdir. Ərəb və fars dillərini mükəmməl öyrənmişdir. Nadir zehni qa-
biliyy
ətə malik olan Vəliyullah artıq yeddi yaşlarında Qurani-Kərimi əzbər-
d
ən bilmişdir. Fitri bacarığı sayəsində çeşidli elm sahələrində əldə etdiyi bi-
liyi on beş yaşlarında olarkən başqalarına da öyrətməyə başlamış və bununla 
öz elmini daha da d
ərinləşdirmişdir. Atasının ölümündən sonra (1719) isə 
g
ənc Vəliyullah onun Rahimiyyə  mədrəsəsində  hədis, təfsir, məntiq kimi 
elml
ərin tədrisi ilə  məşğul  olmuş  və  tezliklə  elmi və  mənəvi keyfiyyətləri 
say
əsində ətrafına çoxsaylı tələbələr toplaya bilmişdir. Özünün yazdığı ki-
mi, on iki il davam ed
ən bu fəaliyyəti boyunca o, dini kitabları və rasional 
bilikl
ərə aid kitabları tədris edir və hər elmdə dərin bilik və düşüncə sahibi 
olma fürs
əti qazanır (3, 127). 
Əhməd Şah Vəliyullah iyirmi yeddi yaşında olarkən müqəddəs torpaq-
lara s
əfərə çıxır və onun dünyagörüşünün formalaşmasında, dini-elmi biliyi-
nin d
ərinləşməsində, habelə islam aləmini yaxından tanımasında həcc ziya-
r
əti məqsədilə etdiyi bu səfərin böyük rolu olmuşdur. Səfəri zamanı o, təx-
min
ən bir il yarım islam aləminin dini, mədəni və elmi mərkəzində - müqəd-
d
əs Məkkə və Mədinə şəhərlərində qalmış, həcc ziyarətini yerinə yetirməklə 
b
ərabər, müxtəlif islam ölkələrindən gəlmiş böyük və nüfuzlu bilginlərdən 
h
ədis elmini, fiqhi və sufizmi daha geniş və hərtərəfli öyrənmiş, bu sahələr-
d
ə biliyini təkmilləşdirmişdir. Dərs aldığı ustadlardan Şeyx Əbu Tahir Mə-
h
əmməd əl-Mədəninin və Şeyx Tacəddin əl-Kalinin onun elminə və düşün-
c
əsinə böyük təsiri olmuşdur. 
 
- 57 - 

---