A f s e a fəLSƏFƏ

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
mizl
əmək və ilkin saflığına qaytarmaq; ikincisi, dinin örfə, ənənəyə, zərurə-
t
ə və sosial şərtlərə görə ictihadla ortaya qoyulmuş hökmlərini bu dayaqlar 
d
əyişdiyi üçün dəyişdirmək, dinin dövrə, sosio-mədəni inkişafa uyğun ola-
raq öz v
əzifəsini yerinə yetirə bilməsini təmin etmək (8, xil). 
 
 
 
Şah Vəliyullahın “Hüccətullahi’l-baliğa” kitabı və “İkdü’l-cid fi ehka-
mi’l-ictihad v
ə’t-təqlid” risaləsi (tədqiqatçıların rəyinə əsasən demək olar ki, 
mü
əllifin digər əsərləri də) bu yönləri özündə ehtiva edən əsərlərdir. Və on-
ların müəllifi mücəddid və müctəhid səviyyələrinə yüksəlmiş bir alimdir.   
Şah Vəliyullahın yaşadığı dövrdə bütün İslam aləmində olduğu kimi, 
Hindistanda da siyasi-iqtisadi, sosial-m
ədəni və mənəvi tənəzzül son həddi-
n
ə çatmışdı. Dini inancda zəifləmə, tövhid imanından uzaqlaşma hökm sü-
rürdü. Müs
əlmanlar arasında türbə və məzarları ziyarətgaha çevirmək, mü-
q
əddəslər adına qurban kəsmək və onlardan dilək diləmək və s. kimi bidət 
v
ə xürafat yayılmış, təqlidçilik şüurlara hakim kəsilmiş, islam ayin və məra-
siml
ərinə  hinduizm və  zərdüştilik  adət-ənənələri sirayət  etmişdi.  Təsəvvüf 
v
ə təriqət mənsubları Quran və Sünnəyə uyğun gəlməyən, tövhid inancına 
x
ələl gətirən təlim və  ideyaları  mənimsəmiş,  toplumla  əlaqələrini kəsərək 
zaviy
ələrə üz tutmuşdular. Bu haqda Şah Vəliyullah “ət-Təfhimatü’l-ilahiy-
y
ə” əsərində yazırdı: “...Biz gözlərimizlə mübarək insanları Allahdan başqa 
hamil
ər (Rəblər) qəbul edən zəif imanlı müsəlmanları gördük. Onlar yəhudi-
l
ər,  xristianlar  kimi  övliyalarının  qəbirlərini səcdə  yerləri (məbəd)  halına 
sal
dılar...  Doğrusunu  söylərsək, bu gün hər zümrədə  dinin təhrif olunaraq 
qav
ranılması,  əslindən və  gerçək  şəklindən tamamilə  ayrı,  yanlış  biçimdə 
an
laşılması geniş yayılmışdır...” (sitat üçün bax: 3, 162).    
Hökm sür
ən  şəraitə  rəğmən, bu dövr həm də  dini-mənəvi  baxımdan 
dönüş, saflaşma, dini elmlərin dirçəldiyi dövrdür. Və bu yüksəlişin önündə 
ged
ən alimlərdən biri də Şah Vəliyullah Dehləvi olmuşdur. 
Zamanın şərtlərini hərtərəfli təhlil edən Şah Vəliyullah Quran və Sün-
n
ənin müəyyənləşdirdiyi  həyat tərzi ilə  müsəlmanların  özlərinə  seçdikləri, 
ya
şadıqları həyat tərzi – cəhalət, mövhumat və gerilik - arasındakı dərin fər-
qi d
ərk edirdi. Və bunun səbəbini müsəlmanların həqiqi islamdan, onun il-
kin t
əlimindən uzaqlaşmalarında görürdü. Şah Vəliyullah Quran hikmətinin, 
islam prinsipl
ərinin düzgün anlaşılması və tətbiqinin, onların dövrə görə şər-
hinin v
ə həyati gücünün təsbitlənməsinin müsəlmanları düşdükləri çətin və-
ziyy
ətdən qurtaracağına, onların tərəqqi və rahatlığını təmin edəcəyinə ina-
 
- 60 - 

---

F
əlsəfə tarixi 
 
nırdı.  Bundan  dolayı  düşünür  bütün  səylərini  islam  inancını  dirçəltməyə, 
müs
əlmanların dinə münasibətində dönüş yaratmağa yönəltmişdi.    
 
 
 
 
 
 
Şah  Vəliyullahın  islam  ehkamlarını  canlandırmaq,  bidət və  mövhu-
matdan t
əmizləmək və ilkin saflığına qaytarmaq səyləri çox geniş düşüncə 
v
ə fəaliyyət sahələrini əhatə edir. Biz məqalədə onun islamı yeniləmə və is-
lah f
əaliyyətinin  yalnız  bir  neçə  məqamını  işıqlandırmağa  çəhd edəcəyik. 
Bun
lardan birincisi, dini inancların islahı, Quran hikmətinə, tövhidə çağırış 
v
ə şirki pisləməsi; ikincisi, hədis və sünnənin tədrisi və təbliği; üçüncüsü, is-
lam hüququ il
ə hədisi uzlaşdırmağa çalışması və ictihadın vacibliyini əsas-
landırması.   
 
 
 
 
 
Şah  Vəliyullah müsəlmanlar  arasında  dinin  zəifləməsinin, bidət və 
möv
humatın yayılmasının əsas səbəbləri sırasında onların Quran və Sünnə 
il
ə  güclü  bir  bağının  olmamasını  və  tövhid  inancından  uzaq  düşmələrini 
göst
ərirdi. Buna görə də o, dini inancı canlandırmaq, Allahla bəndə arasında 
sarsılmaz  bir  bağ  yaratmaq  üçün  Qurani-Kərimin hökm və  göstərişlərini 
anlaqlı şəkildə təhlil və təbliğ etməyi vacib sayırdı. Bu niyyətlə də Şah Vəli-
yul
lah xalqın doğru yolu Quranla tapa bilməsi üçün, Kitabın mənasını bö-
yüklü-
kiçikli hamının qavraya bilməsi üçün düzgün hesab etdiyi yolu seçdi: 
Qurani-K
ərimin  əsrlərlə  Hindistanda rəsmi və  elmi dil olan fars dilində 
t
əfsir və tərcüməsini hazırladı. Və bununla da Kitabı yalnız ərəb dilini bilən 
aliml
ərin anlaya bilməsi haqqında yayılmış qənaəti heçə çıxarmış, Quranın 
t
əbliği yolundakı maneələrin aradan qaldırılmasına yol açmış oldu.  
 
 
 
Şah Vəliyullahın islami inancları yeniləmək və dirçəltmək yolundakı 
işləri onun Quranın tərcüməsi və təfsiri ilə, Quran dərsləri verməsi ilə məh-
dud
laşmamışdır.  O,  əsərləri vasitəsilə  böyük islah və  yeniləmə  fəaliyyəti 
göst
ərmişdir. Mütəfəkkir əsərlərində əsasən ilahi vəhyin, islam ehkamlarının 
mahiyy
ətini açıqlamış, onların həyata tətbiqi yollarını göstərmiş və müsəl-
man
ların  yenilənmə  hisslərini  oyandırmağa  çalışmışdır.  Bu  baxımdan  Şah 
V
əliyullahın  “Hüccətullahi’l-baliğa”  əsəri çox qiymətlidir. Müəllif bu əsə-
rind
ə islamı bütün yönləri ilə bir tədqiqatçı kimi təhlil etmiş, onun prinsiplə-
rinin h
əyati gücünü əsaslandırmış, islamın fəlsəfəsini yaratmışdır. Dini eti-
qa
dın dirçəldilməsinin ən qısa yolunu tövhid inancının şərhində və təbliğin-
d
ə  görən  Şah  Vəliyullah, kitabda həqiqi tövhidin mahiyyətini  açıqlayır və 
şirkin zərərlərini göstərir. O, tövhid inancına münasibətdə İbn Təymiyyəni 
 
- 61 - 

---