A f s e a fəLSƏFƏ

T
ərcümələr 
 
t
əhsilə  yiyələnərsə, bu toplum  çiçəklənəcək və  tərəqqi edəcəkdir. Belə 
toplumda h
ər bir sinif və qrup dərəcə və təbəqəsinə müvafiq olaraq özünə 
uy
ğun kamilliklərə yiyələnməyə can atacaq və buna nail olacaqdır. Bu top-
lum
dakı siniflər təbəqələrinə uyğun olaraq daim bir-birləri ilə harmoniyada 
v
ə təmkinli münasibətdə olacaqlar. Bu isə o deməkdir ki, belə toplumda mü-
k
əmməl təhsili sayəsində böyük rəhbərlər formalaşdığı kimi, çox gözəl filo-
sof
lar, erudisiyalı alimlər, təcrübəli sənətkarlar, bacarıqlı kənd təsərrüfatçı-
ları,  varlı  tacirlər və  digər sənət sahibləri meydana gələcəklər.  Əgər  yaxşı 
t
əhsil sayəsində  bu toplumun rəhbərləri digərlərinin rəhbərlərindən öz üs-
tünlükl
əri ilə  seçilirlərsə,  əminliklə  demək olar ki, burada bütün təbəqələr 
dig
ər ölkələrin müvafiq təbəqələrindən üstündürlər. Belə  ki, hər  hansı  bir 
t
əbəqənin tam, hərtərəfli tərəqqisi digər təbəqələrin tərəqqisinə bağlıdır. Bu, 
ümumi qayda, t
əbiətin qanunu və ilahi iradədir. 
Bununla bel
ə, mənəviyyatsızlıq
1
 h
əmin toplumun təhsilinə yol tapdığı 
zaman t
əbəqədən və  mənəviyyatsızlığın  yayılma  dərəcəsindən  asılı  olaraq 
onun bütün sinifl
ərində bu və ya digər dərəcədə zəiflik müşahidə olunacaq-
dır.  Bu  da  o  deməkdir ki, hakim dairələrdə  gücsüzlük nəzərə  çarpırsa,  bu 
gücsüzlük mütl
əq filosoflar, alimlər, sənətkarlar, kənd təsərrüfatçıları, tacir-
l
ər təbəqəsinə  və  s. siniflərə  də  sirayət edəcəkdir,  çünki  onların  kamilliyi 
yal
nız mükəmməl təhsilin bəhrəsidir. Səbəbiyyət faktoru olan yaxşı təhsildə 
z
əiflik,  özbaşınalıq,  mənəviyyatsızlıq  müşahidə  olunursa, həmin təhsilin 
bilavasit
ə  təsir göstərdiyi sahələrə  də  həmin bu mənfi  halların  sirayət 
ed
əcəyi  qaçılmazdır.  Əgər mənəviyyatsızlıq  bir  xalqın  təhsilinə  artıq  yol 
tapmışdırsa, bəzən təhsildə bu mənəviyyatsızlığın tədricən artması və adət 
v
ə  ənənələrin məhv  olması  nəticəsində  sabitliyin səbəbkarı  olan  müxtəlif 
sinifl
ər, xüsusilə  də  nəcib siniflər tədricən məhv olub gedir. Həmin xalqa 
m
ənsub olan fərdlər köhnə paltarlarını çıxardıqdan və adlarını dəyişdikdən 
sonra başqa bir millətin tərkibinə keçir və yeni görünüşdə ortaya çıxırlar. Bu 
hadis
ə gildanilər, finikiyalılar, koptlar və b. xalqlarla baş vermişdir.  
B
əzən Rəhman Allah bu toplumu xilas edir, insanlar arasında yüksək 
z
əkalı, saf ruhlu insanlar zühur edir və öz gəlişləri ilə yeni həyat gətirirlər. 
Onlar t
ənəzzül və  düşkünlüyə  səbəb olan mənəviyyatsızlığı  kənarlaşdırır, 
1
  
C.Əfqaninin maarifçilik ideyalarının təhlili göstərir ki, bu kəlmə ilkin islam prinsiplə-
rind
ən uzaqlaşmaq, biliyə laqeyidlik, əxlaqi dəyərlərin itməsi, mövhumat və cəhalətin ya-
yılması anlamında başa düşülməlidir – Q.M. 
 
- 195 - 
                                                 

---

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
 
şüur  və  qəlbləri pis təhsilin törətdiyi qorxunc xəstəlikdən  sağaldırlar.  Bu 
insanlar daxili nur v
ə parıltıları ilə  yaxşı təhsili qaytarır və bununla da öz 
toplumlarına  yenidən həyat verirlər. Onlar insanlar üçün əvvəlki  ucalığı, 
şərafəti və siniflərin tərəqqisini bərpa edirlər. 
M
əhz buna görə  də, tənəzzülə  doğru  gedən, təbəqələrini  düşkünlük 
bü
rümüş hər toplum Rəhman Allaha olan ümidləri ilə bəlkə onların arasında 
öz müdrik r
əhbərliyi və  düşünülmüş  səyləri ilə  süurlarını  işıqlandıracaq, 
q
əlblərini saflaşdıracaq və mənəviyyatsız təhsilə xitam verəcək müdrik, si-
yas
ətdə təcrübəsi olan bir intibahçının tapılacağını intizarla gözləyir. Həmin 
müdrikin siyas
əti nəticəsində  onlar öz əvvəlki vəziyyətlərinə  dönmüş 
olardılar. 
Şübhə yoxdur ki, dövrümüzdə fəlakət, bədbəxtlik və gücsüzlük hər tə-
r
əfdən müsəlmanların bütün siniflərini bürüyüb. Odur ki, hər bir müsəlma-
nın gözləri yolda, qulaqları səsdədir, o, intizarla dünyanın hər hansı bir səm-
tind
ən – şərqdən, qərbdən, şimaldan və ya cənubdan – müdrik intibahçının 
pey
da olacağını və müsəlmanların şüur və qəlblərini doğru yola yönəldəcə-
yini, gözl
ənilmədən gəlmiş mənəviyyatsızlığı dəf edərək onları yenidən mü-
k
əmməl təhsilə yiyələndirəcəyini gözləyir. Bəlkə də onlar yaxşı təhsil sayə-
sind
ə öz keçmiş bəxtiyar durumlarına qayıda bilərlər. 
M
ən Mütləq Haqqın bu doğru dini və düzgün şəriəti məhv olmaqdan 
qoruyacağına əmin olduğum üçün başqalarından daha artıq ümidlə tezliklə 
h
əmin şəxsin müdrikliyi sayəsində müsəlmanların şüur və qəlblərinin işıqla-
naca
ğını və haqq yoluna yönələcəyini gözləyirəm. Buna görə də, mən hazır-
da müs
əlman qələmindən çıxmış olan məqalə və traktatlar silsiləsini toplayır 
v
ə  müəlliflərin  baxışları  ilə  yaxından  tanış  oluram.  Ümid  edirəm ki, bu 
mütali
əm zamanı mən müsəlmanlara yaxşı təhsil, comərdlik və çiçəklənmə 
b
əxş  edə  biləcək  müdrik  şəxsin  ideyalarına  rast  gəlim. Çox istərdim ki, o 
zaman  öz  parlaq  ideyalarını  həyata keçirməkdə  ona  bacardığım  qədər kö-
m
ək edim və öz ümmətimin islah edilməsində yardımçı olum. 
Müs
əlmanların ideyalarının müzakirəsi və təhlili ilə məşğul olduğum 
zaman m
ən yetkin yaşlarında, zəngin həyat təcrübəsinə malik, Avropa ölkə-
l
ərinə səyahətlər etmiş bir şəxs
1
  bar
əsində eşitdim. Uzun sürən çalışmalar-
1
 Hind-müs
əlman filosofu və modernisti Seyid Əhməd Xan nəzərdə tutulur – Q.M.  
 
 
- 196 - 
                                                 

---