24
ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni şəraitin mövcudluğu şəklində
təzahür edir (yəni konkret ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni
tədbirlər həyata keçirilir, bu da ədəbi dilə, eləcə də
müəyyən spesifikliyi ilə leksik normaya təsir edir), həm də
ideal şəkildədir, – siyasi mübarizə gedir, ictimai-mədəni
şüur dəyişir, təfəkkür dəyişir (əlbəttə, bunun da çoxlu
planları var: ictimai-siyasi, estetik, təsərrüfat-texniki və s).
İndi üçüncü cəhətə qayıdaq: lüğət tərkibinin sovet
dövründə məzmunca sosialist milli əsaslara malik olması
nə deməkdir?
Milli şüurun çiçəklənməsi, inqilabi səviyyəyə çatması
ilə milli mədəni təfəkkürdə konsentrasiya prosesi gedir,
tarixən qazanılmış nə varsa, realist prinsiplərlə yenidən
işlənir; Azərbaycanda bu proses 20-ci, 30-cu illərdə özünü
daha aşkar şəkildə göstərir: məsələn, prof. Ə.Dəmir-
çizadənin təbiri ilə desək, sazlı şeir dili ilə yazılı şeir dili
qovuşur və bu qovuşma kontekstində lüğət tərkibinin
mənzərəsi müəyyənləşir (əlbəttə, ədəbi-bədii dil
hüdudunda). Sazlı şeir dili – folklor əsaslı dil öz xəlqi
leksikası ilə gəlir – bu öz yerində; eyni zamanda sözə
spesifik estetik münasibəti ilə gəlir. Yazılı şeir dili də onun
kimi. Ancaq yazılı şeir dilinin leksikası ərəb, fars, türk
(osmanlı) elementləri ilə zəngindir (daha doğrusu, yazılı
şeir dili müxtəlif qollara ayrılır, hər qolun da öz tarixi, öz
keyfiyyəti var). 20-ci, eləcə də 30-cu illərdə – sosialist milli
dilinin (deyək ki, onun ədəbi-bədii ifadə formasının)
yaranması ya sazlı, ya yazılı şeir dilinə üstünlük verilməsi,
ya da bunların konsentrasiyası hesabına mümkün idi (lüğət
tərkibinin keyfiyyəti də burada müəyyən olunacaqdı); bunu
isə dövrün ictimai-estetik şüuru həll etməli idi… İctimai-
estetik şüur isə xəlqi olanı əsas götürür, yazılı şeir dilindən
isə o formalar qalır ki, onlar xəlqi olanla qovuşa bilər, yəni
25
ilk növbədə kütləvi anlaşıqlılığa üstünlük verilir, ikinci
növbədə isə estetik baxımdan uğurlu olan götürülür; ən
optimal variant odur ki, həm anlaşıqlıdır (dövrün mədəni-
estetik səviyyəsindən), həm də uğurludur. Ədəbi-bədii dilin
leksik norması da bu prinsip əsasında qurulur; o sözlər ki,
klassik mətnlərin, eləcə də XX əsrin əvvəllərində romantik
şeirin dilində işlənirdi və ərəb, fars dillərinə məxsus idi
(poetik potensial da əslində bu sözlərin hesabına güclü
olurdu – M.Hadinin bir sıra şeirlərindəki, Ə. Hüseyn-
zadənin qərb ədəbiyyatından tərcümələrindəki kimi), 20-ci,
30-cu illərdə şeir dilini tərk edir.
İctimai-siyasi şüurun dəyişməsi, əlbəttə, ictimai-siyasi
terminologiyada daha qabarıq şəkildə ifadə olunur. Qeyd
etmək lazımdır ki, sosialist dünyagörüşünün anlayışlarını
ifadə edən leksika hələ 1905-1920-ci illər ərzində, xüsusilə
bolşevik mətbuatının dilində bir sistem kimi müəyyənləşir:
sovet, partiya, kommunist, anarxizm, büro, komitet
(komitə), inqilab, klub, bolşevik, azadlıq, mitinq, tətil,
üsyan, üsyançı, nümayiş, nümayişçi, qiyam, qiyamçı, siyasi
tətil, fəhlə hərəkatı, inqilabi hərəkat, millətçi menşeviklər,
istismarçı siniflər, şura, sosializm, kommunizm, Şura
hökuməti, zəhmət komissarı, Müvəqqəti Hərbi inqilab
komitəsi, materializm, elmi sosializm, Kommunist manifesti
və s. və i.a.
1
Bolşevik mətbuatı sosial məzmunlu leksikanın zən-
ginləşməsi uğrunda mübarizə aparır, müxtəlif anla-yışların
daha aydın ifadəsinə, daha demokratik yolla kütləyə
çatdırılmasına çalışır; nümunələrdən də göründüyü kimi,
axtarışlar aparılır – morfoloji, sintaktik yollarla yeni lüğəvi
1
Г.Г.Салманова. Роль большевитской печати в обогащении словарного
состава азербайджанского литературного языка (1905-1920); АКД, Баку,
1958, стр. 9-13.
26
vahidlər, ifadələr yaradılır və bu söz axtarışında bir sıra
tərəddüdlər də özünü göstərir: həm sovet, həm də şura sözü
işlədilir.
Bolşevik mətbuatında burjua jurnalistlərinin Azər-
baycan ədəbi dili lüğət tərkibinin beynəlmiləl və rus sözləri
hesabına zənginləşdirilməsi əleyhinə çıxmaları tənqid
olunur,
1
beləliklə, ictimai-siyasi anlayışların, onların ifadəsi
olan leksikanın ədəbi dildə artması təkcə linqvistik-lüğəvi
bir hadisə yox, həm də mühüm ictimai-siyasi məzmunlu
hadisə kimi dərk edilir.
2
Ədəbi-bədii, publisist, elmi təfəkkürün ümumxalq
əsasları üzrə, sosialist məzmununda yenidən qurulması
(yeni ədəbiyyatın, yeni ədəbiyyatşünaslığın, yeni publisis-
tikanın, eləcə də marksist-leninçi elmi dünyagörüşünün
yaranması) lüğət tərkibinə ciddi təsir edir.
L.M.Qranovskaya qeyd edir ki, Oktyabr inqilabından
sonrakı ilk onillik neologizmlərin sürətlə tarixizmlərə çev-
rilməsi ilə səciyyələnir.
3
Eyni proses Azərbaycan dilində də
gedir; kapitalist dünyasının, burjua həyat tərzinin ifadəsi
olan, yenicə yaranmış sözlər inqilabdan sonrakı illərdə
tarixizmə çevrilir. Həm də bu cür dəyişmə ayrı-ayrı sözlərlə
yanaşı, söz assosiasiyalarını da əhatə edir – bütöv ifadələr
1
Г.Г.Салманова. Роль большевитской печати в обогащении словарного
состава азербайджанского литературного языка (1905-1920); АКД, Баку,
1958, səh. 20.
2
Ейни хцсусиййят башга тцрк дилляриня дя аиддир; мясялян, бах: У. Турсунов,
Б. Уринбоев. Узбек адабий тили тарихи, Тошкент, «Уэитувъ» няшриййаты, 1972,
сящ. 89-92; Эсемурат Бердимуратов. Развитие каракалпакской лексики в
связи с развитием функциональных стилей литературного языка, АДД,
Ташкент, 1973, стр. 14-23; Я. Чонняев. Хəзирки заман туркмен дилинин
лексикологиясы, Ашгабат, «Туркменистан» неш., 1972, сəh. 89-92 вə с.
3
Л.М.Грановская. Некоторые особенности развития словарного состава
русского языка в 20-е годы ХХ в. и проблема нормы. – Литературная
норма в лексике и фразиологии, М., изд., «Наука», 1983, стр. 47.
Dostları ilə paylaş: |