A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov

90 

 

§ 20. Suxurların gərginlikli vəziyyətinə təsir edən amillər 

 

Neft və qaz laylarının işlənməsi və istismarı prosesində suxurun 

gərginlikli vəziyyətinə bir çox amillərin təsiri olur. 

Layı quyu vasitəsilə  açdıqdan sonra bu zonada suxurların 

başlanğıc gərginlikli vəziyyəti dəyişir. Belə ki, əgər layın quyudibindən 

daha uzaq nöqtələrindən daha uzaq nöqtələrində suxurlar hərtərəfli 

sıxılma gərginlikli vəziyyətindədirsə, quyudibinə  yaxınlaşdıqca onlar 

bir ox boyunca sıxılma vəziyyətinə  məruz qalırş. Ona görə  də plastik 

xassəli suxurların quyudibinə  axması  və  yer üzərinə  çıxarılması 

nəticəsində  dağ  təzyiqinin quyudibi zonasında qismən azalması baş 

verir. Beləliklə  də, layın quyularla açılması, onun təbii gərginlikli 

vəziyyətində  anomal zonaların yaranmasına səbəb olur. Müəyyən 

edilmişdir ki, anomal zonaların ölçüləri quyunun diametrindən bir neçə 

dəfə  böyük olur. Belə  zonaların yaranması, layın məhsuldarlıq 

göstəricilərinə təsir edir. 

Ən sadə  halda, quyudibi zonaya qalın divarlı bircins və elastik 

slindrik cism kimi baxa bilərik. Onda bu cisimdə  gərginliklərin 

paylanması  məsələsi Ləme məsələsinə  gətirilir (müstəvi deformasiya 

məsələsi şəkil I.38). 

 

Şəkil I.38 

---

91 

 

Materiallar müqavimətindən məlum olduğu kimi: 

2

2

    

,

r

D

c

r

D

c

r

 

burada 

,

r

 gərginliyin normal və  toxunan toplananları; 

,

r

 

polyar koordinatlar; 

D

c,

inteqral sabitləridir.  İnteqral sabitləri 

aşagıdakı sərhəd şərtlərindən tapılır: 

r=r

c

 olduqda 

q

q

r

p

p

(

  

quyudibi təzyiqdir) 

r=

 olduqda  isə 

 

(

  

d

d

r

P

P

dağ  təzyiqi olub, 

H

g 

 

a 

bərabərdir). 

 

Bu şərtlər əsasında 

)

 

 

(

*

   

,

 

 

2

H

g

p

r

D

H

g

c

r

c

 alınır. 

Beləliklə: 

,

)

)(

 

 

(

 

 

2

r

r

H

g

H

g

c

r

r

 

.

)

)(

 

 

(

 

 

2

r

r

H

g

H

g

c

r

 

 Quyunun divarında  əmələ  gələn toxunan gərginliyi  r=r

c

 

şərtindən tapa bilərik: 

 

r

H

g 

 

2

. 

            Deməli 

0

q

p

 olduqda quyunun divarında yaranan sıxıcı 

toxunan gərginlik dağ təzyiqindən iki dəfə  böyük olur. Bu o deməkdir 

ki, quyudibi zonada kifayət qədər möhkəmliyə malik olmayan suxurlar 

toxunan gərginliyin təsiri nəticəsində  öz mayeburaxma qabiliyyətini 

pisləşdirə bilər. 

 

Təhlildən görünür ki, lay quyu ilə  açıldıqdan sonra suxurların 

təbii gərginlikli vəziyyəti pozulur. Bu hadisə quyuların və ya layın işini 

xarakterizə edən göstəricilərə  böyük təsir göstərir. Bu, layın 

keçiriciliyinin və  məsaməliliyinin azalmasına səbəb ola bilər. Suxurun 

gərginlikli vəziyyətinə, quyudibi zonada temperaturun dəyişdirilməsi ilə 

də  təsir etmək mümkündür. Tutaq ki, suxur kvars qumlarından və 

sementləşdirici maddələrdən, yəni müxtəlif genişlənmə  əmsalına və 

Yunq moduluna malik maddələrdən ibarətdir. Belə  süxurda istiliyin 

---

92 

 

təsirindən  əmələ  gələn gərginlikləri hesablamaq üçün aşağıdakı  iki 

sxemə baxmaq. Fərz edək ki, süxurun elementləri paralel və  ardıcıl 

birləşmişdir (şəkil 1.39). Qəbul edək ki, süxurun elemntləri yuxarı 

hissədən tərpənməz bərkidilmiş, aşağıda isə bir-birilə  əlaqədardır. Bu 

sistemi  T  qədər qızdırdıqda II-II kəsiyi  L qədər uzanacaqdır. Tutaq 

ki, 1 maddəsinin genişlənmə əmsalı, 2 maddəsindən böyükdür.  

 

 

Şəkil (I.39.a, b) 

 

Onda 1 maddəsi sıxılacaq, 2 maddəsi isə  dartılacaqdır (şəkil  I.39.a.).  

II-II kəsiyi müvazinətdə  olduğundan 2 maddəsini dartan 

2

F  qüvvəsi 1 

maddəsini sıxan 

1

F  qüvvəsinə bərabər olacaqdır. 

Deformasiya tənliyi aşağıdakı kimi yazılır 

 

1

1

L

                                                                            (1.85) 

2

2

L

                                                                              (1.86) 

Burada 

1

l  və 

2

l  -  1və 2 maddələrinin   

T  temperaturunda  sərbəst 

uzanması; 

1

 -  1  maddəsinin

1

F  qüvvəsi təsirindən qısalması ; 

2

  - 2 

maddəsinin  

2

F  qüvvəsi təsirindən uzanması;  

- ümumi uzanmadır. 

Məlumdur ki,  

T

l

a

l

1

1

1

                                                                              (1.87)     

---