37
Qərbi imperiyaya soxulmuş tayfalardan hunlar daha təhlükəli idilər. V əsrin 50-ci illərində hunların
başçısı Atilla Mərkəzi və Şərqi Avropanı tutaraq oradan İtaliyaya daxil olmuşdu. 451-ci
ildə Katalaun
döyüşündə Roma sərkərdəsi Aesinin qoşunları ilə vuruşmada məğlub olan hunlar Dunay boyuna çəkilməli
oldular, sonradan hunlar yenə də İtaliyaya soxulub Etruya ərazisinədək iərilədilər. 476-cı ildə Qərbi imperiyaya
sonuncu zərbə vuruldu. Qoların başçısı Odoakr başqa barbar tayfalarla birlikdə Romaya hücum etdi. Sonuncu
imperator Romul Avqustul taxtdan salındı. Onun imperatorluq əlamətlərini Konstantinopola göndərdilər.
Bununla da Qərbi Roma imperatorluğuna son qoyuldu.
Mövzuya dair suallar:
1.
Roma şəhər-dövlətinin yaranması
2.
Latın tayfalarının tabe edilməsi və İtaliyanın Romanın ətrafında birləşdirilməsi
3.
Romanın tiranlıq
dövrü əlaqələri
4.
Romada respublikanın qurulması və dövlətlərarası münasibətlərdə meydana çıxan
yeniliklər
5.
Roma senatının xarici və daxili siyasətə rəhbərliyi
6.
Romanın dostlarının və düşmənlərinin fərqləndirilməsi
7.
Roma hüququnda «xalqlar hüququ» anlayışı
8.
Roma –Parfiya münasibətləri
9.
Romanın şərq siyasəti. Sasanilərlə müqavilələr
10.
Sasanilərlə 387-ci il müqaviləsinin Albaniya və Atropatenanın tarixi taleyinə təsiri
11.
Qay Yuli Sezarın diplomatiyası. Sezarın «Qalliya müharibələri»nin Roma diplomatiyasının
öyrənilməsində rolu
12.
Romada imperiya dövrünün diplomatik ənənələri
və səfir işi
13.
İmperiya dövründə Romanın
beynəlxalq əlaqələri
14.
Qədim Roma diplomatiyası və müasirlik
Ədəbiyyat:
1.
Həsənov Y. Qədim Roma tarixi. B., 1973
2.
Bokşanin A.Q. Parfiə i Rim. t.1, M., 1964; t.2, M., 1965
3.
İvanova İ.İ. İstoriə mejdunarodnıx otnoşeniy ot antiçnosti do konüa pervoy mirovoy voynı. Vladivostok,
2001, ç.1
4.
İstoriə Diplomatii. İzd. II, t.1., M., 1959
5.
İstoriə Drevneqo Mira. V 3-x tt. T.3, M., 1989
6.
İstoriə Drevneqo Rima / Pod red. V.İ.Kuzihina. M., 1981
7.
İstoriə İtalii. t.1., M., 1970
8.
Lozinskiy S.Q. İstoriə papstva. M., 1961
9.
Proqramma kursa «İstoriə Drevneqo Mira». M., 1981
10.
Prinüipat Avqusta. M., 1959
11.
Xrestomatiə po istorii drevnoqo mira. M., 1976.
Mövzuya dair suallar:
15.
Roma şəhər-dövlətinin yaranması
16.
Latın tayfalarının tabe edilməsi və İtaliyanın Romanın ətrafında birləşdirilməsi
17.
Romanın tiranlıq dövrü əlaqələri
18.
Romada respublikanın qurulması və dövlətlərarası münasibətlərdə meydana çıxan yeniliklər
19.
Roma senatının xarici və daxili siyasətə rəhbərliyi
20.
Romanın dostlarının və düşmənlərinin fərqləndirilməsi
21.
Roma hüququnda «xalqlar hüququ» anlayışı
22.
Roma –Parfiya münasibətləri
23.
Romanın şərq siyasəti. Sasanilərlə müqavilələr
24.
Sasanilərlə 387-ci il müqaviləsinin Albaniya və Atropatenanın tarixi taleyinə təsiri
25.
Qay Yuli Sezarın diplomatiyası. Sezarın «Qalliya müharibələri»nin Roma diplomatiyasının
öyrənilməsində rolu
26.
Romada imperiya dövrünün diplomatik ənənələri və səfir işi
27.
İmperiya dövründə Romanın beynəlxalq əlaqələri
28.
Qədim Roma diplomatiyası və müasirlik
Ədəbiyyat:
12.
Həsənov Y. Qədim Roma tarixi. B., 1973
13.
Бокшанин А.Г. Парфия и Рим. т.1, М., 1964; т.2, М., 1965
39
VII Mövzu
Erkən orta əsrlərdə beynəlxalq münasibətlər
7.1. Avropanın siyasi xəritəsi
Roma imperiyasının dağılması nəticəsində Avropanın siyasi xəritəsi barbar krallıqları siyahısı ilə
zənginləşdi. 455-ci ildə simali Afrikadan İtaliyaya soxulan Səndəl tayfaları Roma mədəniyyətinə elə divan
tutdular ki, onun yazılı və memarlıq abidəlri əsasən məhv edildi. Barbarların bu hərakatı leksikona vandalizm
adı ilə daxildir. Səndəl tayfalarının adı unudularaq vandal tayfalarına çevrildi. Roma imperiyası dağıldıqdan
sonra Avropada yaranmış siyasi vəziyyət şərqdə yaranmış siyasi vəziyyətdən əsaslı şəkildə seçilirdi.
Əgər Avropa başdan-başa parçalanmışdırsa şərqdə isə Sasanilər dövləti öz qüdrətinin zirvəsində olub
müasir yaxın şərqin çox böyük hissəsini öz hakimiyyəti altında birləçdirdi. Roma imperiyasının dağılması,
dağılmada mühüm rol oynamış barbar tayfalarlna dövlətçilik ənənəsi verdi. Hələ e. II əsrində çəkilmiş yuxarı
Dunayla Reyn çayl arasında ərazini qoruyan Roma səddi artıq III-IV əsrdən etibarən barbarların hücumları
nəticəsində aradan qaldırılmış idi. Şimaldan German, Şərqdən Hun tayfaları, cənubdan və cən.-qərbdən vandal
tayfalarının hücümü nəticəsində artıq iki hissəyə parçalanmış Roma imperiyasının
qərbi tənəzzül edir, şərqi isə
iqtisadi və siyasi inkişafda vüsət götürürdü.
Orta əsr dövrünün qaynaqları içərisində öronikalar adını almış və xronoqlaflar tərəfindən hadisələrin
illər üzrə yazılmasını əks etdirən səlnamələr, xalqların böyük köçü də daxil olmaqla ertən orta əsrin öyrənilməsi
üçün son dərəcə zəngin məlumatlar verir. Qərbi avropada annallar adını almış səlnamələrdə erkən orta əsrin
ayrı-ayrı müəlliflərinin əsərlərində bəhs olunan dövrün hadisələri ətraflı işıqlandırılır. Xüsusilə barbar
tayfalarında hərbi demokratiyadan dövlətə keçidin etnoslar arası münasibətə təsiri
məsələləri annallarda öz
əksini tapmışdır.
Erkən orta əsr müəlliflərindən Qeysəriyyəli Prokofü “tarixin sirləri” əsərində Bizans dövlətinin
Yustinyan dövrü haqqında maraqlı məlumatlar verir. Erkən orta əsrlər dövrünün xarakteristikasını verərkən
nəzərə almaq lazımdır ki, Roma imperiyasında diplomatiya və səfirlik işi barbar xalqlarının təkamülünə və
xalqlararası münasibətlərə ciddi təsir göstərmişdir. Həmin dövrlə səsləşən “Salik qanunları” (qal tayfaları
haqda), “Rus pravdası” Tatsitdən tutmuş hadisələrin müasiri olan Sevilyalı İsidora (Qat tarixi əsrinin müəllifi),
Turlu Qriqoriya (frankların tarixi), Mirzə Pavelə qədər (Znqabardlrın tarixi) əsərində erkən orta əsr
müəlliflərinin hamısı mənsub olduqları dövləti idealizə edir, həmin dövlətin apardığı müharibələrin tarixini
yazırdılar.
Qeysəriyyəli Prokopi (Qüds qeydləri) əsərində şərqdən
qərbə doğru hərəkət edən, öz aralarında ittifaq
yaradan bir sıra xalqların tarixindən epizodlara toxunmuşdur. Dövrün hadisələrini öyrənmək üçün hüquqi
sənədlər xüsusu aktuallıq təşkil edir ki, “pravda” adı altında meydana gələn həmin sənədlərlə yanaşı krallar
arasında yazışmalar dövlətlərarası münasibətlərin necəliyini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Yustinianın şərq
hökmdarları ilə yazışmaları, B.Karlın Harun Rəşidlə məktublaşması Hun dövlətinin Atillanın Roma dövləti ilə
bağladığı sazişlər hüquqi mənbələrə aid edilə bilər. Orta əsrlər dövrünün siyasi hadisələri içəricində xalqların
böyük köçü dövründə yar anan münasibətlərin öyrənilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Məlum olduğu kimi, xalqların böyük köçü hunların Böyük Çin səddindən yürüşü ilə başlayır.VI əsrdən
sonra slavyanların miqrasiyası ilə başa çatır. Məhz bu dövrdə Barbar xalqları ilə yanaşı Hun tayfaları da tarixdə
Roma imperiyasının hüquq qaydaları ilə tanış olmuş, bunun nəticəsində yaranmışdır. Böyük Hun imperatorluğu
Romanın vaxtı ilə malik olduğu ərazilərin çox böyük hissəsini öz tərkibində birləşdirmişdirə.
Hunların miqrasiyası IV əvvəlindən başlansada ortalarına doğru güclənmiş və Volqa və Don çayı
arasındakı ərazidə nəhəng Hun çarlığı yaranmışdır (IV əsr). Hunlar əsasən
hərəkətdə olan döyüşkən xalq
olduğuna görə çox tezliklə Don çayı ətrafında məskunlaşmış Alan tayfaları ilə toqquşmuş Qərbə doğru
irəliləmişlər. Eramızın 375-illərdə hunlar Qara dəniz ətraflarındakı Qot tayfalarını ittifaqını dağıtdıqdan sonra
Roma imperiyasının qoşunlarına çevrilmişdilər.
Hun tayfalarının Romanın qonşuluğunda görünməsi imperiya üçün ciddi təhlükəyə çevrildiyinə görə
Roma imperatoru federatlarla –barbarlarla imzalanmış müqavilələrə bu təhlükə ilə bağlı xüsusi bənd daxil
edirdilər. IV əsrin sonu V əvvəlində Hun tayfalarının dövlətləşməsi sürətlə getmiş, xüsusilə Atilla və onun
varisinin dövründə son dərəcə güclü Hun dövləti yaradılmışdı. Qaynaqlar Atillanı “allahın bəlası” adlandırır
onun qrşısında heç nəyin dura bilməyəcəyini deyirdilər.
Bu dövr diplomatiyasının xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarət idi ki Roma imperiyasının yerində
yaranmış onlarla barbar krallıqları həmçinin Hun imperiyası Roma hüququ və diplomatiyasının ənənələrindən
bəhrələnmişlər.Səfir işinin təşkili Roma üslubunda qurulmuşdu.Atilla səfirə verdiyi tapşırıqlara və onun
səlahiyyətlərə uyğun hərəkət etməsinə nəzarət edirdi.
Danışıqlar zamanı əvvəllər nəzərdə tutulmayan məsələ qarşıya çıxardısa
səfir göndərilmiş şəxs bunun
üçün əlavə razılıq almalı idi.Bu xüsusiyyət Yustinian diplomatiyasının analoji xüsusiyyəti ilə üst-üstə
düşürdü.Roma imperatorları barbarlarla müttəfiqlik müqavilələrinə daha çox fikir verirdilər. Çünki Qərb
imperiyası barbar hücumlarının qarşısını ala bilmirdi.