Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
258 
 SƏNAYE  TULLANTILARINDA  OLAN  ZƏRƏRLĠ  
MADDƏLƏRĠN  ATMOSFERƏ  YAYILMASI 
 
Əliheydərli  R.R.  
Sumqayıt  Dövlət  Universiteti   
 
Tullantı  qazların  toz  və  qaz  şəkilli  qarışıqlardan  təmizlənməsi  aparatlarının  tətbiqi  atmosferin 
texnoloji və ventilyasiya qazları ilə çirklənməsini əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salmağa imkan verir. Lakin 
tozların  və  zərərli  qazların  müəyyən  miqdarı  atmosferə  daxil  olaraq  onu  çirkləndirir.  Təmizləndikdən 
sonra  tüstü  boruları  ilə  atılan  qazların  tərkibində  olan  maddələr  atmosferdə  yayılır  və  tüstü  borusunun 
hündürlüyü çox olduqca bu yayılmanın effektivliyi daha yüksəkdir və daha az zərərli maddələr yaşayış 
rayonlarına düşür. 
Zərərli maddələrin ətraf mühitə düşmə ehtimalı əsasənaşağıdakı fiziki-kimyəvi proseslərin hesabına 
yaranır; 
1. Avadanlıqlarda və ətraf mühitdə təzyiqlər fərqinin mövcudliğu 
2.  Parsialar təzyiqlər fərqi hesabına turbolent və molekulyar daşınması (köçürülmə) 
3. Yanma proseslərinin tamamlanması 
4. Kimyəvi reaksiyaları 
5. Mexaniki emal prosesləri  
Tüstü  borusunun  çıxışında  qazın  müəyyən  temperaturu  və  hərəkət  sürəti  vardır.  Əgər  qazın 
temperaturu  ətraf  havanın  temperaturundan  yüksək  olarsa,havanın  və  qazın  sıxlıqları  fərqi  nəticəsində 
qaldırıcı qüvvənin təsirindən qaz tüstü borusunun üzərindən müəyyən hündürlüyə qədər qalxır. Bundan 
əlavə  tüstü  borusundan  qalxan  qaz  küləyin  (hava  axınının)  təsirinə  də  məruz  qalır.  Əgər  küləyin  sürəti 
tüstü borusununçıxışında qazın sürətindən aşağı olarsa, qaz qazın və küləyin sürətləri fərqindn asılı olaraq 
yuxarı qalxır. Tüstü borusunun çıxışından müəyyən hündürlüyə qalxandan sonra sürətini itirir və küləyin 
təsirindən horizontal istiqamət alır. Bu zaman diffuziya nəticəsində qaz şirnaği genişlənir və onda tozların 
və başqa zərərli maddələrin konsentrasiyası azalır. Küləyin sürəti qazın sürətindən çox olduğu halda qaz 
şırnağı tüstü borusunun çıxışında hərəkət istiqamətini dəyişir və tüstü borusunun hündürlüyü səviyyəsində 
yer  səthinə  paralel  hərəkət  edir.  Əgər  tüstü  borusunun  hündürlüyü  az  olarsa,qaz  vəonun  tərkibindəki 
zərərli  komponentlər  tez  bir  zamanda  atmosferin  yerüstü  qatına  çatır  və  onu  çirkləndirir.  Tüstü  borusu 
kifayət  qədər  hündür  olduqda  isə  çirkli  qaz  atmosfarin  yerüstü  qatına  tüstü  borusundan  daha  uzaq 
məsafədə qarışır. Bu zaman qazın tərkibindəki zərərli maddələr atmosferdə yayılır və nəticədə yerdə bu 
zərərli komponentlərin konsentrasiyası əhəmiyyətli dərəcədə az olacaqdır. 
İsti  qazlar  bir  borudan  əlverişsiz  metereoloji  şəraitdə  atıldıqda  zərərli  maddələrin  yer  səthində 
maksimum konsentrasiyası borudan X
m
 məsafəsində aşağıdakı formula ilə təyin edilir (mq/m
3
). 
C
m
 = AM∙F∙m∙n/H
2  3
t



 
Burada: 
A – atılma mənbəyinin coğrafi yerindən asılı olan və zərərli maddələrin havada yayılması şərtlərini 
təyin edən əmsaldır. Məs. 40
0
C şimal en dairəsindən cənubda A=240 ; orta Asiya üçün A=120 : Ural və 
Ukrayna üçün A=160-dır. 
M – atmosferə atılan zərərli maddənin miqdarı,q/san 
H – Tüstü borusunun yer səthindən hündürlüyü, m; 
V – Tüstü borusundan atılan qazın həcmi m
3
/san 
V=(πD
2
/γ)ν
0
 
D  -   Tüstü borusunun çıxışında diametri ,m; 
V
0 
-   Tüstü borusunun çıxışında qazın hərəkət sürəti, m/san  
Δt  -  Tullantı  qazın  t
q
  teperaturu  ilə  ətraf  mühitin  atmosfer  havasının  t
h
  temperaturu  arasındakı 
fərq,
0
C 
Δt = t
q
- t
h
. Bu zaman t
h
 normalara görə ən isti ayın 13-dəki temperatur qəbul edilir. 
F  -  zərərli maddələrin atmosfer havasında çökməsini nəzərə alan ölçüsüz  əmsaldır: Zərərli qazlar 
və xırda dispersli aerozollar üçün F=1; təmizlənmə dərəcəsi 90%-dən aşağı olmayan tozlar üçün F=2 : 75-
90% olduqda F=2,5 -75-dən aşağı olduqda F=3 qəbul olunur. 
m və n – qazın tüstü borusundan çıxma şəraitini nəzərə alan ölçüsüz əmsalllardır. 
m əmsalının qiyməti 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
259 
3
)
34
,
0
1
,
0
67
,
0
/(
1

f
f
m




 
formulu ilə təyin edilir. 
Burada                                
t
H
D
f





2
2
0
3
/
10

 
n əmsalının qiyməti ν
m
 parametrin qiymətindən asılı olaraq təyin edilir. 
3
/
65
,
0
H
t
m





 
ν
M  
≤  0,3  olduqda  n = 3; 0,3 < V
M 
≤ 2 olduqda ........; V
M 
> 2  olduqda  isə  n = 2-dir. 
Əlverişsiz  meteoroloji  şəraitdə  zərərli  maddələrin  konsentrasiyasının  maksimum  (külək 
istiqamətində)  tüstü borusundan  X
m
  məsafədə çatır. 
Burada                  
X
m
=d ∙ H 
d ölçüsüz əmsal olub  
)
28
,
0
1
(
95
,
4
2
3
f
d
M
M






 
                             
M
M
d





7
2
3
)
28
,
0
1
(
f


         təyin olunur. 
Əgər F>2 olarsa,onda 
         
H
d
F
X
M




]
4
/
)
5
[(
         təyin edilir. 
 
 
KÜKÜRD DĠOKSĠDĠN ABSORBSĠYA ÜSULU ĠLƏ TƏMĠZLƏNMƏSĠ 
 
Səmədzadə A.S.   
Sumqayıt  Dövlət  Universiteti  
 
Ədəbiyyat  araşdırmalarından  məlum  olur  ki,  qazların  kükürd  iki  oksidindən  təmizlənməsi 
üçün  çoxlu  sayda  xemosorbsiya  üsullarının  olmasına  baxmayaraq  praktikada  yalnız  onların  bir 
neçəsi tətbiq oluna bilər. Bu əsasən tullantı qazlarının həcminin çox olması, tullantı qazlarda SO
2
 –
nin  qatılığının  az, temperaturunun isə  yüksək olması  və eləcə də tullantı  qazlarda  küllü  miqdarda 
tozların  olması  ilə  əlaqədardır.  Bu  baxımdan  təmizlənmə  üsullarında  sudan,  sulu  məhlullardan, 
qələvi və qələvi-torpaq metallı duz suspenziyaları işlənilir. 
 Absorbsiya  üsulu  üçün  əsasən  su,  qələvi  və  qələvi  torpaq  metalların  duzlarının  sulu 
məhlulları işlənilə bilər.  Su ilə absorbsiya prosesi aşağıdakı reaksiya ilə nəticələnir: 
СО
2
  + Щ
2
О  ↔  Щ
+
  +ЩСО
3-
   
Kükürd  dioksidinin  suda  pis  həll  olduğundan  su  sərfinin  yüksək  olması  və  böyük  həcmli 
absorber aparatlarının tələb edilməsi bu üsulun tətbiqini məhdudlaşdırmışdır.  
Norvegiyada  yaradılmış  "Flakt-Hudro"  prosesində  kükürd  dioksidinin  yaxşı  udulması 
məqsədilə  absorbent  kimi  zəif  qələvi  xassəyə  malik  dəniz  suyundan  istifadə  olunur.    Sxemdən 
göründüyü kimi sistemdə iki ardıcıl qoşulmuş absorber aparatından istifadə olunur.  
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil.  Kükürd dioksidin absorbsiyası qurğularının  
                                                     sadələşdirilmiş texnoloji sxemləri: 
a) dəniz suyu: 1 – elektrofiltr;  2, 3 – absorberlər;   4 – qızdırıcı;  5 – reaktor. 
b) əhəg suspenziyası:  1 – absorber;  2 – tutum;  3 – vakuum-filtr 

---