Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
159 
birləşmə  məhsulu  əmələ  gətirirlər.  Beləliklə,  tədqiq  olunan  reaksiyada  trialkil(aril,  xlor)silanların 
fəallıqlarının aşağıdakı sırası təyin edilmişdir: 
HSi(CH
3
)
2
C
6
H
5
 >
  
HSiCH
3
Cl
2  
> HSi(CH
3
)
2
Cl
  
> HSiCH
3
(C
2
H
5
)
2  
> HSi(C
2
H
5
)
3  
>
  
> HSi(CH
3
)
2
C
3
H
7   
>
  
HSi(CH
3
)
2
C
4
H
9   
> HSi(CH
3
)
2
i-C
3
H
7   
>
  
HSi(CH
3
)
2
i-C
4
H
9 
  
 
 
DOYMUġ ƏLAQƏLĠ EPOKSĠNĠTRĠLLƏRĠN SĠNTEZĠ 
 
Bağırov İ.B. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Son  zamanlar  tərkibində  müxtəlif  növ  funksional  qruplar  saxlayan  epoksid  birləşmələrin  sintezi 
sahəsində  tədqiqat  işlərinə  tez-tez  rast  gəlinir.  Bu  həmin  birləşmələrin  həm  nəzəri  və  həm  də  praktiki 
cəhətdən əhəmiyyət kəsb etmələri ilə izah olunur.  
Sintez olunan bu tip birləşmələr həm üç üzvlü heterotsiklik birləşmələrin quruluşu haqqında nəzəri 
biliklər  əldə  etmək  baxımından,  həm  də  yüksək  fiziki-mexaniki  xassələrə  malik  polimer  birləşmələrin 
sintezi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edirlər. 
Bu növ birləşmələri sintez etməkdən ötrü biz prof. R.A.sultanov və əməkdaşları tərəfindən işlənib 
hazırlanmış üsullardan istifadə etmişik. 
Üsul 

-  (alkenil)  aminopropionitrillərə  epixlorhidrinlə  təsir  etməyə  əsaslanmışdır.  Alınan  aralıq 
birləşmələrə  sonradan  qələvi  ilə  təsir  edir  və  nəticədə  uyğun  doymamış  əlaqəli  epoksinitrilləri  sintez 
edirik. 
Reaksiya sxematik olaraq aşağıdakı kimi gedir. 
        O 
 
CH
2
 – CH – CH
2
Cl  +  HNCH
2
- CH
2
- CN 
                                        
                                         R 
                                                                                            
                     ClCH
2
 – CH – CH
2
 N – CH
2
 – CH
2
 CN        KOH 
                                        
                                    OH           R     
                      O 
  
               CH
2
 – CH – CH
2
 – N- CH
2
- CH
2
- CN+ KCl + H
2
O 
                                                 
                                               R 
R- C
6
H
5
CH
2
,  CH
2
 = CHCH
2
,                                         - CH
2
,                           -CH
2                                                                         
 
Sintez  olunan  epoksinitrillərin  fərdiliyi  və  quruluşu  müasir  fiziki-  kimyəvi  analiz  üsulları  ilə 
müəyyən  olunmuşdur.  Belə  ki,  bu  birləşmələrin  İQ-spektrində  həm  epoksid  həlqəsi,  C=  C  əlaqəsi  və         
C 

  N  qrupuna  xas  olan  tezliklərə  rast  gəlinir  ki,  bu  da  nəzərdə  tutulan  birləşmələrin  alındığına  dəlalət 
edir. 
 
TƏRKĠBINDƏ HALOGEN ATOMU OLAN DOYMAMIġ OKSĠRANLARIN ALĠFATIK VƏ 
TSĠKLĠK AMĠNLƏRLƏ QARġILIQLI REAKSĠYASININ TƏDQĠQĠ 
 
Yusibəliyeva T.M. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Məlumdur  ki,  tərkibində  oksiran  qrupu  saxlayan  üzvi  birləşmələr  müxtəlif  quruluşa  malik  olan 
alifatik və tsiklik aminlərlə qarşılıqlı təsirdə olaraq, nəticədə diaminospirtlər əmələ gətirirlər. Qeyd edilən 
istiqamətdə tədqiqat apararaq, müəyyən edilmişdir ki, 2.4- dixlormetil- 1.2-epoksi-4- penten (I) və 5- xlor 
– 4 – metil -2- xlormetil -1.2- epoksi -4- pentendən (II) ibarət üzvi oksidlərin izomerlərinin qarışığı ilə 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
160 
alifatik  və  tsiklik  aminlərin  nümayəndələrindən  olan  dietil  amin,  morfolin  və  piperidinlə  reaksiyası 
aparılmışdır. 
Aparılan tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, yuxarıda qeyd edilən (I) və (II) quruluşlu 
iki  izomerin  qarışığından  ibarət  epoksid  birləşmələrinin  alifatik  və  tsiklik  quruluşlu  ikili  aminlərlə 
aparılan reaksiyası zamanı onların quruluşundan asılı olmayaraq, ilkin birləşmələrin molekulasında olan 
epoksid həlqəsi qırılır və eyni zamanda xlor atomu amin qrupu ilə əvəz olunur. Qeyd edilən proseslərdən 
başqa götürülən (I) və (II) izomerlərinin qarışığı ilə aparılan reaksiyanın sonunda fərdi məhsulun alınması 
isə  onunla izah  olunur  ki, epoksid  həlqəsinin  qırılması  və  xlor  aromunun  amin qrupu  ilə əvəz  olunması 
prosesinə  paralel  olaraq,  molekula  daxili  allil  qrupunun  yerdəyişməsi  də  baş  verir.  Nəticədə  tərkibində 
ikiqat rabitə və halogen atomu saxlayan fərdi quruluşa malik diamino spirtlər alınır. 
Aparılan  tədqiqatlar  nəticəsində  sintez  edilən  fərdi  doymamış  halogen  tərkibli  diamino  spirtlərin 
tərkibi və quruluşları element analizi, İQ və PMR- spektrlərinin göstəriciləri əsasında təsdiq edilmişdir. 
 
TƏRKĠBĠNDƏ HALOGEN ATOMU SAXLAYAN DOYMAMIġ DĠOKSALANLARIN  
SĠNTEZĠ REAKSĠYASININ TƏDQĠQĠ 
 
Məmmədxanova Ü.A. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Üzvi  sintez  sahəsində  tərkibində  müxtəlif  funksional  qruplar  saxlayan  birləşmələrə  təlabat 
böyükdür.  Çünki  belə  birləşmələr  əsasında  geniş  tətbiq  sahəsinə  malik  olan  yeni  növ  monomerlərin 
sintezi öz aktuallığı ilə diqqəti cəlb edir.  
Tədqiqatlar göstərmişdir ki, doymamış halogen tətkibli üzvi oksidlərdəbn ibarət birləşmələr eynilə 
epixlorhidrin  kimi  müxtəlif  ketonlarla,  o  cümlədən  dimetil  ketonla,  yəni  asetonla,  dietilketonla  və 
metiletil ketonla çox asanlıqla qarşılıqlı təsirdə olurlar və prosesin sonunda uyğun doymamış xlortərkibli 
dioksalanlar əmələ gətirirlər. 
Yuxarıda  qeyd  edilənləri  nəzərə  alaraq,  Prins  reaksiyası  əsasında  uyğun  xlorolefinlə  2.3- 
dixlorpropion  (DXPA)  ,  2.3-  dixloryağ  aldehidi  (DXYA)  və  dixlorasetonun  kondensləşməsindən  alınan 
halogenhidrinlərdən  ibarət  izomer  qarışığını  ayrılıqda  dehidroxlorlaşdırmaqla  sintez  edilən  üzvi 
oksidlərdən  ibarət  birləşmələrin  yuxarıda  qeyd  edilən  müxtəlif  quruluşlu  ketonlarla  reaksiyalarını 
apararaq tədqiq etmişik. Pereparativ xromotoqrafiyanın köməyi ilə qarşıqdan ayrılan 1-xlor-5-xlormetil-
2.3-epoksi-5-heksen,  5-xlor-4-metil-2-xlormetil-1.2-epoksi-4-penten  və  2.7-  dixlor-6-metil-3.4-epoksi-6-
heptendən  ibarət  birləşmələrin  hər  birinin  ayrılıqda  yuxarıda  qeyd  edilən  ketonlarla  reaksiyası 
aparılmışdır. 
Tədqiqat  zamanı  müəyyən  edilmişdir  ki,  qeyd  edilən  üç  müxtəlif  epoksid  birləşmələri  alifatik 
quruluşlu  ketonlarla  reaksiyaya  daxil  olur  və  nəticədə  molekulasında  xlor  atomu  saxlayan  doymamış 
dioksalanlar alınır. 
Sintez  edilən  dioksalanların  quruluşları  müasir  fiziki-kimyəvi  analiz  üsulları  ilə  tədqiq  edilərək 
isbat edilmişdir. 
 
 
 
 
 
Ni,H- MORDENĠT ĠġTĠRAKI ĠLƏ METANOLUN OKSĠDLƏġMƏSĠ  
 
Tağıyev V.S. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Spirtlərin  heterogen  –katalitik  oksidləşməsi  mürəkkəb  və  çox  mərhələli  kimyəvi  proseslərə  aid 
aldehid, keton, karbon turşuları, mürəkkəb efirlər və daha dərin oksidləşmə məhsullarının alınması üçün 
istifadə olunur. Bu prosesləri aparmaq üçün bir sıra metal oksidlərindən (Cu, Ag, Fe, Cr və s.) katalizator 
kimi 300-400 
0
C temperaturda istifadə edilmiş və məqsədli məhsula görə aşağı selektivlik əldə edilmişdir. 

---