Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
169 
katod  –  qrafit  və  yaxud  adi  polad,  anod  –  platin  və  ya  titan  üzərinə  çökdürülmüş  rutenium  oksidindən 
(ОRTА) istifadə edilir.  
Reaksiyalar əsasən aşağıdakı sxem üzrə gedir: 
 
-CH=CH
2
+HCl+HОH             -       CHОH-CH
2
Cl+H
2
 
Olefinlərin elektrokimyəvi xlorhidrinləşdirilməsində müsbət nəticələr əsasən 15-40 А/dm
2
 sıxlığın, 
3  –  10  А

saat  cərəyan  şiddəti  20-60 
0
C-də  70-82  %  olur.  Göstərilən  bu  üsulun  üstünlüyü  ondadır  ki, 
burada  yanaşı  məhsullar  (hidrogendən  başqa)  çox  az  alınır.  Bu  şərt  pozularsa,  onda  yan  məhsulların 
(dixloridlərin,  xlorekslərin  və.s)  alınması  reaksiyaları  sürətlənir  ki,  bu  da  nə  iqtisadi  nə  də  ekoloji 
baxımdan əlverişli hesab edilmir. 
 
1 -PROPARDĠLOKSĠ- 2 QLĠSĠDĠLOKSĠ -3- ETOKSĠPROPANIN 
HĠDROSĠLLƏġDĠRĠLMƏSĠ REAKSĠYALARININ TƏDQĠQĠ 
 
Axundzadə Hacı Vahid Natiq  
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Olifinlərin  oksidləri  hazırda  sənayedə  istehsal  edilən  epoksidian  qatranlarının  və  digər  qiymətli 
xassələrə malik maddələrin alınmasında geniş istifadə olunurlar. Lakin alınan maddə və materialların sərt 
mühitlərə  davamsız  olması,  istismar  şəraitində  bəzi  xassələrini  dəyişməsi  onların  geniş  istifadəsini 
məhdudlaşdırır.  Epoksidian  qətranının  bu  çatışmazlıqlarını  aradan  qaldırmaq  üçün  silisium  –  üzvi 
epoksibirləşmələrin sintezi üsullarının öyrənilməsi çox mühim əhəmiyyət kəsb edir.  
Sadalananları  nəzərə  alaraq  quru  benzol  mühitində  platinohidrogenxlorid  turşusu  iştirakında  1  – 
propargiloksi – 2 – qlisidiloksi – 3 - etoksipropanın üçüzviəvəzləyicili monohidrosilanlarla qarşılıqlı təsiri 
reaksiyaları tədqiq olunur. Müəyyən edilmişdir ki, istifadə olunan bütün hidrosilanlar üzviəvəzləyicilərin 
təbiəti və quruluşunda asılı olmayaraq, 

 - oksid həlqəsinə toxunmadan asitilen sırası epoksiefirin C 

 C 
əlaqəsinə birləşərək etilen sırası silisium – üzvi epoksi birləşmələr əmələ gətirirlər. Aparılan tədqiqatlar 
göstərdi ki, reaksiya hidrosilanlar hər iki istiqamətdə üçqat karbon – karbon əlaqəsinə birləşir, A (hem ) 
və B ( trans) izomerləri qarışığından ibarət silisium – üzvi doymamış birləşmələr əmələ gətirirlər:        
                      CH
2
OC
2
H
5
 
                                                 O 
HC

CCH
2
OCH
2
CH                          + RR
2
1
SiH 
                        OCH
2
CH - CH
2 
                                          
                                                                 CH
2
OC
2
H
5
 
                                           
                                                 R R
2
1
CH = CHCH
2
OCH
2
CH                 O                        (A) 
                                                                                         
                                                                                                OCH
2
CH - CH
2
 
                                                                                 
                                                                                     CH
2
OC
2
H
5
 
                                          
                                               CH
2
 = CCH
2
OCH
2
CH               O                                        (B) 
                                                     
                                                         Si R
2
1
R             OCH
2
CH - CH
2
 
 
Burada R= alkil, aril, alkoksi radikallardır. 
Sintez edilmiş birləşmələrin tərkib və quruluşları müasir fiziki - kimyəvi analiz və kimyəvi üsullar 
ilə sübut edilir. Adduktlarda 

 - oksid həlqəsini saxlanılmasını İQ – spektral analizi təsdiq edir. Belə ki, 1 
– trietilsililalliloksi – 2 – qlisidiloksi – 3 – etoksipropanın spektirində 3065 sm
-1
 udulma zolağı 

 - oksid 
həlqəsini əks etdirir. 
Eyni  zamanda  maddədə 

  -  oksid  həlqəsinin  saxlanılmasını  onun  dietilamin  ilə  reaksiyasından 
silisium – üzvi aminospirtin alınması da təsdiq edir: 
 
 
2е 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
170 
                                        CH
2
OC
2
H
5
 
 
(C
2
H
5
)
3
SiHC=CHCH
2
OCH
2
CH               O        +  HN(CH
3
)
2
                    
                                        
                                        OCH
2
CH - CH
2
   
 
                                                                            CH
2
OC
2
H
5
    
                     (C
2
H
5
)
3
SiHC=CHCH
2
OCH
2
CH 
                                                                            OCH
2 
CH - CH
2
 N(CH
3
)
2 
                                                                                                                                         
                                                                                                                                        
OH 
Belə  ki,  sintez  edilmiş  aminospirtin  İQ  –  spektrində  3065  sm
-1
  udulma  zolağı  itir  və  əvəzində 
assosiasiya olunmuş hidroksili əks etdirən 3445 sm
-1
 rəqsi əks olunur.  
Silisium – üzvi etilen sırası epoksibirləşmələrin istifadəsi xassələrinin öyrənilməsi göstərir ki, onlar 
müvəffəqiyyətlə epoksidian qatranlarına modifikator kimi istifadə edilə bilərlər.  
 
TƏRKĠBĠNDƏ SĠAN QRUPU OLAN TĠĠRANLARIN SĠNTEZĠ 
 
Rəhimova L.E. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Tiiranlar dedikdə aşağıdakı quruluşa malik heterotsiklik birləşmələr nəzərdə tutulur.                               
                                             S 
                               
                                         C  –  C  
 
Tərkibində  müxtəlif  növ  funksional  qruplar  saxlayan  bu  birləşmələrin  sintezinə  və  xassələrinin 
tədqiqinə  aid  işlərə  ədəbiyyatda  tez-tez  rast  gəlinir.  Bu  həmin  növ  birləşmələrin  həm  nəzəri  və  həm  də 
praktiki  cəhətdən  əhəmiyyət  kəsb  etmələri  ilə  izah  olunur.  Bu  birləşmələr  həm  üçüzlü  heterotsiklik 
birləşmələrin quruluşu haqqında nəzəri biliklər əldə etməyə və həm də yüksək fiziki- mexaniki xassələrə 
malik polimer birləşmələrin sintezinə imkan verən ilkin maddə kimi istifadə oluna bilər. 
Bu  növ  birləşmələri  sintez  etməkdən  ötrü  ilkin  maddə  kimi  tioepixlorhidrindən  və 

-  (alkil) 
aminopropionitrillərdən istifadə olunub. 

- (alkil) aminopropionitrillər birli aminlərə akrilonitrillə təsir etməklə alınır. 
R – NH
2
  +  CH
2
 = CHCN                     R- N – CH
2
CH
2
CN 
                                                                    
                                                                    H 
R- CH
3
, C
2
H
5
, C
3
H
7
, C
4
H
9
, C
5
H
11
 
Sonra  sintez  olunan  alkilaminopropionitrillərə  tioepixlorhidrinlə  təsir  edir,  alınan  aralıq  birləşmə 
qələvi ilə işlənərək uyğun sian qrupu olan tiiranlar sintez edilir. 
          S 
 
  CH
2
 – CH – CH
2
Cl  +  HNCH
2
- CH
2
- CN 
                                         
                                         R 
                     ClCH
2
 – CH – CH
2
 N – CH
2
 – CH
2
 CN         KOH      
                                      
                                    SH            R     
                           S  
                             
                   CH
2
 – CH – CH
2
 – N- CH
2
- CH
2
- CN + KCl + H
2
O 
                                                
                                                   R 
R- CH
3
, C
2
H
5
, C
3
H
7
, C
4
H
9
, C
5
H
11
 

---