AdigöZƏl bəy qarabağnamə

- Xan, siz kimi ələ verirsiniz? Məgər onun atasının qürbətdə öldürülməsi 
vicdanımıza ağır yük deyildirmi? Mənim fikrimcə,  əgər yenidən qacarlarla üz-
üzə  gələrkən öz qüvvələrimizə, habelə deyildiyinə görə, külli miqdarda 
Gürcüstana gedən rusların köməyinə bel bağlaya bilməriksə, Məhəmməd bəyə 
qarşı yaranmış  təhlükəni ona bildirmək daha yaxşıdır ki, o, vaxtında çıxıb bir 
yana gedə bilsin. 
- Bunların hamısı doğrudur, - deyə xanın qohumu Feyzi bəy cavab verdi. - 
Lakin unutmayın ki, su meymunun boğazına çıxanda balasını ayağının altına 
qoyar.
1
                                                 
—> Deyilənləri təsdiq etmək üçün onun igidliklərindən daha bir misal gətirək: İbrahim xan qaradağlı Mustafa xanın 
Qarabağ üzərinə hücum etməsindən xəbər tutub, Naxçıvanın mühasirəsindən  əl çəkir və geri çəkilməyə hazırlaşır. Lakin 
Kalbalı xan onun köməyinə  gələn müttəfiqlərdən xoylu Cəfərqulu xan, balbaşlı  Məhəmməd  Şərif Sultan və başqaları ilə 
birlikdə qarabağlılar üzərinə süvariləri geri çəkilməyə məcbur edir, piyada qoşunu əzir və düşərgəyə soxulurlar. Məhəmməd 
bəy az miqdarda nökərlərlə onların qarşısına çıxır və düşmənlərin hücumunu dayandırır, təkbətək vuruşmada Məhəmməd 
Şərif Sultanı öldürür və axşama qədər vuruşmanı davam etdirib, ara-sıra müvəffəqiyyət qazanaraq, nəhayət, onları geri 
çəkilməyə məcbur edir. Gecə İbrahim xan da geri çəkilir. Məhəmməd bəy isə bir neçə nəfər nökərdən ibarət kiçik bir dəstə 
ilə 100 verstdən çox at çapıb, ertəsi gün axşamçağı Araz çayı sahilində hücumdan qayıdan qaradağlıların yolunu kəsir, 
onların bütün talayıb gətirdikləri qəniməti, əsirləri, Mustafa xanın öz xüsusi yüklərini əllərindən alır və təkbətək vuruşmada 
başçılarından biri olan Səfərqulu bəyi öldürür, onun ardınca meydanda qardaşı Məhəmməd Vəli Sultanı yaralayıb əsir tutur. 
Müasiri olan üçoğlanlı Əlibəy müəllifə söyləmişdir ki, ertəsi gün Məhəmməd bəy Sultandan: Tüfəngin belə yaxşı tuşlandığı 
halda bəs nə üçün atmadı" - deyə soruşduqda, Sultan cavab vermişdi ki, onunla üz-üzə gəldikdə güllə atmasa da, öləcəyini 
yəqin etdiyi üçün tüfəng tamamilə yadından çıxmışdı. 
Ağa Məhəmməd xanın birinci hücumu zamanı Araz çayının yuxanlarında ona qarşı  Məhəmməd bəyin başçılığı ilə 
3000 nəfərlik süvari dəstə  çıxarılmışdı. Məhəmməd bəy xəbər tutur ki, Ağa Məhəmməd xan Araz çayının aşağılarından 
keçib, Hindarx kəndinin yaxınlığındakı düzənlikdə düşərgə salmışdır, xanın ərzaq daşıyan arabaçıları isə  Kəhrizli kəndinə 
hücum edib yandırmışlar və s. O dəstədən 300 nəfər yaxşı qaçan atı olan süvari intiqam almağa gedir. Axşamüstü onlar 
yəhərlərinə bir şələ ot bağlayaraq özlərini ərzaq arabaçısı kimi göstərdikləri üçün heç kəs onları tanımır. Dəstə düşərgəyə 
çatıb otu bir tərəfə atır və heyrət içərisində qalan düşmənə hücum edir. Onlar uzun müddət müvəffəqiyyətlə vuruşur və 
yalnız iranlılar böyük dəstələr halında birləşdikdən sonra geri çəkilməyə başlayırlar. Doyran kəndi yaxınlığında Məhəmməd 
bəyin atı çuxura düşür, atı güc-bəla ilə çuxurdan çıxardır. Qaş qaralanda onlar Ərki düzündə töləyə salınmış düşmən üzərinə 
atılaraq onları tamamilə qırırlar. 
1 Azərbaycan zərb-məsəlidir. Bizim adətlərlə tanış olan kəsə məlumdur ki, hüquqşünaslar üçün qanun maddələrinin nə 
qədər əhəmiyyəti varsa, zərb-məsəllərin də bizim üçün o qədər əhəmiyyəti vardır. 
 
201 

---

- Bəli, bəli, Feyzi bəy düz deyir, - deyə əksəriyyət qərara aldı ki, başımıza 
yenidən böyük bir bəla açmaqdansa, bir nəfəri ələ vermək daha yaxşıdır. 
Məhəmməd bəy xanın yanına gələrkən onu tutmaq üçün 9 nəfər  ən güclü 
əsgər ayırıb, dərhal onun dalınca adam göndərdilər. 
Məhəmməd bəy gəlir. Məhəmmədhəsən ağanın göstərişi ilə qaradəmirçili 
Əmiraslan bəy onu bu təhlükədən xəbərdar edirsə  də, o, dayanmayaraq, 
nökərlərini həyətdə qoyub, qardaşı Xankişi bəylə birlikdə xanın yanına gəlir. 
Vicdan  əzabı  çəkdiyinə, yoxsa başqa səbəblərə görəmi onu xan əvvəlcə 
fikirləşdiyi kimi, həbsə almaq haqqında  əmr verməyə  cəsarət etmir, hətta 
Məhəmməd bəyin  ədəb dairəsindən çıxıb ona qəbahət göstərməsinə  də fikir 
vermir. 
Peşman olmuş xan Məhəmməd bəy getdikdən sonra: 
- Nə olur olsun, mən heç bir zaman öz igid qardaşım oğlunu  ələ verməyə 
razı olmaram. Lakin indi bəla bundadır ki, əgər o bizim niyyətimizdən xəbər 
tutubsa, onu heç bir vəchlə inandırmaq mümkün olmayacaqdır. Məhəmmədhəsən 
ağa, sizə tapşırıram, hər necə olsa, tez onun yanına gedib, bu təhlükə barədə onu 
xəbərdar edəsən və  mənim həmişə ona rəğbət bəslədiyimə  Məhəmməd bəyi 
inandırıb, öz təhlükəsizliyi xatirinə müvəqqəti olaraq uzaq bir yerə getməsini ona 
məsləhət görəsən. 
Lakin artıq gec idi. Məhəmməd bəy, xan çıxan kimi dərhal  Şuşadan yola 
düşmüşdü. Hətta Məhəmmədhəsən ağanın  şəhərin 40 verstliyində olan Tuğ 
kəndinə gəlib, xeyirxahlıq göstərməsi də inandırıcı nəticə vermədi. O hər şeydə 
bir tələ görür. 
Məhəmməd bəy oradan Tərtər çayı sahilindəki Kələntərli malikanəsinə yola 
düşdü. Beləliklə, vəziyyətinin ağırlığı onun hərəkətlərinə  də  təsir göstərdi: 
Məhəmmədhəsən ağanın məsləhəti ilə, İranla ədavət edən Gürcüstana və ya heç 
olmasa Rusiyaya gedib Qarabağ xanlığının Rusiya təbəəliyinə qəbul edilməsinə 
kömək etmək əvəzinə, o özünün döyüş meydanındakı keçmiş rəqibi nuxah Kor 
Məhəmmədhəsən xanın fitnəkar sözlərinə inandı. Kor Məhəmmədhəsən xan and 
içib, onun yaxın adamlarını inandırdı ki, öz qızını Məhəmməd bəyə ərə verəcək 
və xanlığın idarə olunmasını da ona tapşıracaqdır, çünki kor olduğuna 
düşmənləri hər tərəfdən onun üzərinə qalxmışlar. 
 
202 

---

Bu kələk baş tutdu. Məhəmməd bəy Kür çayını keçib, Məhəmmədhəsən xan 
tərəfindən qəbul edildi. Lakin Məhəmməd bəyin gəlişinin altıncı günü, toya 
hazırlıq zamanı xanın  əmri ilə onu xaincəsinə  həbsə alıb, bütün sərvətini  ələ 
keçirdilər
1
. 
Sonra onu qandallayıb güclü keşikçi dəstəsi ilə qan düşməni şirvanlı Mustafa 
xanın yanına göndərdilər. Mustafa xan isə  Məhəmməd bəy tərəfindən 
öldürülmüş atasının, qardaşlarının və başqa qohum-əqrəbasından intiqamını 
alaraq onu şərəfsizcəsinə öldürdü
2
. 
 
V 
 
Qarabağ xanlığının gələcəkdə müstəqil qalması  məsələsini fikrə  gətirmək 
belə mümkün olmadığına görə Şuşada xanın qocalığından istifadə edən əyanlar 
bütün idarə  işlərini öz əllərinə alaraq biri-birinə düşmən olan iki dəstəyə 
bölünmüşdülər. Bu dəstələrdən biri rusların Zaqafqaziyanın işlərinə qarışmasını 
gözləyərək heç bir vəchlə İrana tabe olmaq istəmir, digəri isə əksinə, Məhəmməd 
bəy kimi bir düşmənin aradan çıxmasından sevinərək, İran hökmdarını hər vasitə 
ilə razı salmağa çalışır. Bu dəfə İran tərəfdarları xanı da 
                                                 
1  Məlum olduğu üzrə, bütün Şərq işğalçıları, etibarlı oturaq yerləri olmadığına görə, qiymətli  şeylərini həmişə öz 
yanlarında saxlayırdılar. Buna görədir ki,  Məhəmməd bəy Ağa Məhəmmed xanın iqamətgahını elə keçirərək oradan hədsiz-
hesabsız sərvət, o cümlədən qiymətli daş-qaş, qızıl, gümüş, şal, silah və s. tapmışdı. Öz qardaşlarına, bacılarına və İbrahim 
xana verdiklərindən başqa, qalan qiymətli şeylər Şuşada, şəhərin kənarında, Kirs dağında basdırılmışdı, qalanları isə onun 
yanında idi; gözü ilə görənlərdən eşitdiyimə görə o, Kələntərliyə 80 yüklə gəlmişdi. Məhəmməd bəyin bu sərvəti basdırması 
barəsində xalq arasında deyirlər ki, o bu işi ermənilərə gördürür və sonra da onları öldürürdü. 
Biz onu şəxsən tanıyan qocalardan bu barədə soruşduqda, onlar bu deyilən böhtanlardan acınacaqlı halda 
şikayətlənərək cavab verdilər ki, o doğrudan da bu işi gözübağlı ermənilərə  və iranlı  əsirlərə gördürürdü. Lakin o qədər 
ehtiyatlı  hərəkət edirdi ki, onlardan heç biri sərvətin hansı  tərəfdə basdırıldığını müəyyən edə bilməzdi. Lakin o, həmin 
adamlardan bir nəfərini belə öldürməyi fikrinə də gətirməmişdi. 
2 Onun kədərli ölümü barəsində yaranmış çoxlu xalq mahnılarından, Valeh təxəllüslü gülablı Molla Səfinin ən mühüm 
hadisələr haqqında söylədiklərindən aşağıdakı parçanı misal göstərək: 
 
Məhəmməd bəy kimi cəllad xunfəşan 
Görməmişdi hər güzidə bir cahan. 
Heyif ki, başadək sürmədi dövran, 
Getdi ürəyində arzuman hanı! 
 
203 

---