Adilxan bayramov səMƏd vurğUN
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
178 yazmış olduğum «İnsan» adlı mənzum dram haqqında nə deyim? Onu oxucu və tamaşaçılarımız gördüyü zaman mən yenə şad olacağam. Yalnız onu deyə bilərəm ki, «İnsan» əsərini mən çox sevirəm, orada insan taleyi faciələr içindən günəşli-gündüzlü bir səhərə, istiqbala, şüur və idrakın hakim olduğu bir dünyaya yol açır. O dünyanı yaradanlar siyahısında Azərbaycan xalqının da imzası var, şöhrəti var». «Səməd Vurğunun «İnsan» dramı haqqında çox yazılmış və çox deyilmişdir. Bu məqalələrin əksəriyyətində «İnsan» pyesi tənqid edilmiş, müəyyən ziddiyyətli, bir- birini inkar edən mülahizələr söylənmişdir: həm də ziddiyyətli mülahizələri bəzən müxtəlif alim və tədqiqatçılar yox, eyni müəlliflər söyləmiş və beləliklə də onlar özləri özlərini inkar etmişlər».(7, 56). Əsər 1945-ci ilin noyabrında Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrında tamaşaya qoyulmuşdur. Lakin elə həmin vaxtlar pyes və tamaşa haqqında, hətta başqa münasibətlə yazılmış məqalələrin əksəriyyətində, müxtəlif çıxışlarda o, «mücərrəd bir əsər» kimi tənqid edilmiş, qeyri-obyektiv, ziddiyyətli, bir-birini inkar edən fikirlər söylənmişdi. Beləliklə də bu əsərin varlığı elə bil unudulmuşdu... Pyesə qeyri-obyektiv münasibəti sonradan xalq yazıçısı Mehdi Hüseyn bu cür etiraf etmişdir: «Vaxtilə bizim bəzimiz doqmatik təsəvvürlərin təsiri ilə bu əsəri («İnsan» pyesi nəzərdə tutulur – A.B.) çox birtərəfli və yanlış tənqid etmişdik, müəllifi mücərrəd romantizmdə günahlandırmışdıq. Lakin bu nə dərəcədə ədalətli bir işdir?.. Yox, biz «İnsan» pyesi üzərinə yenidən qayıtmalıyıq və ədaləti bərpa etməliyik, xüsusən ona görə ki, bu gün S.Vurğunun nə qədər haqlı olduğunu daha aydın görürük!».(109, 291). «İnsan»ı tənqid edənlərdən biri Mehdi Hüseyn idi... «İnsan» pyesi ilk dəfə tamaşaya qoyulduğu zaman onun haqqında mətbuatda bir neçə tənqidi məqalə dərc edilmişdi. Etiraf etmək lazımdır ki, o zaman, şəxsiyyətə pərəstişin hökm sürdüyü bir dövrdə S.Vurğunun bu, nisbətən mürəkkəb əsərinə obyektiv qiymət vermək o qədər də asan deyildi. Ona görə də yazılan 179 məqalələrdə şairin romantikasını müxtəlif şəkillərdə şərh etmək, əsərə müxtəlif mövqelərdən yanaşmaq təşəbbüsləri olmuşdu».(111, 168). Bu sətirləri akademik Məmməd Arif yazmışdı. «İnsan»ı tənqid edənlərdən biri də Məmməd Arif idi... «İnsan»ın ilk tamaşasından sonra Prokofyev familiyalı bir şəxs də əsərin rus dilinə sətri tərcüməsinə əsaslanaraq ittihamlarla dolu rəy yazmış və Azərbaycan KP Mərkəzi Komitəsinə təqdim etmişdir. «Həmin rəyi oxuduqdan sonra Səməd Vurğun o zaman rəsmi dairələrin sorğusuna cavab olaraq müfəssəl bir məktub yazdı və Azərbaycan xalqının dilini, poeziyasını, bədii təfəkkür tərzini, ictimai və fəlsəfi fikir tarixini bilməyən Prokofyevin irəli sürdüyü tənqidi mülahizələrin əsassız olduğunu parlaq məntiqlə açıb göstərdi». ∗ (173, 146). M.Hüseyn də, Məmməd Arif də yuxarıda göstərdiyimiz sətirləri 1964-cü ildə yazmışdılar, daha doğrusu, həmin il oxuculara çatdırmışdılar. «İnsan»ın ilk tamaşasından 19 il sonra! Lakin «ədalətin bərpa edilməsi üçün» daha 10 il gözləmək lazım gəldi... 1974-cü ilin əvvəllərində mətbuatda recissor Mehdi Məmmədovun «İnsan» pyesini tamaşaya hazırlaması barədə məlumat verildi. Görkəmli recissorun S.Vurğun irsinə müraciəti təsadüfi deyildi. O, həm recissor, həm də tədqiqatçı kimi S.Vurğunun dramaturgiyasına yaxşı bələd idi. Hələ Gəncə teatrında işləyərkən «Vaqif» pyesinə quruluş vermişdi, şairin dramaturgiyasına aid bir sıra məqalələr yazmışdı. «İnsan» «geniş çərçivəli, ictimai miqyaslı, müasir ruhlu», «dünyanın indiki vəziyyəti ilə səsləşən» bir əsər kimi recissorun diqqətini cəlb etmişdi. M.Məmmədov tamaşanın hazırlanması prosesində verdiyi müsahibədə bildirmişdi ki, əsərin ilk quruluşu həqiqətən çətinliklərlə qarşılaşmışdı. Recissor bunun səbəbini kollektivlə iş prosesində əsərin səhnəyə kifayət qədər uyğunlaşdırılmamasında görürdü. O, akademik Məmməd Arifin son tədqi- ∗ Мцяллиф бурада шаирин мяктубуну эениш тящлил етмишдир. 180 qatındakı bu fikirlə razılaşırdı ki, pyes tamaşaya hazırlananda teatr müəlliflə ciddi işləməmişdir.(83). M.Məmmədov «İnsan»ı mücərrəd əsər hesab edənlərə də qısa və aydın cavab vermişdi: «Əsərin mücərrədçilikdə tənqid edildiyinə gəlincə, deməliyəm ki, bu cür münasibəti birtərəflilik və subyektivizmi ilə, bəzi tənqidçilərin özünün mücərrədliyi ilə izah etmək lazımdır. Biz bu pyesdə mücərrədçilik yox, böyük ümumiləşdirmə, bəzən simvol dərəcəsinə çatan bədii mübaliğə meyli görürük».(83). M.Məmmədov «İnsan» barədə müsbət mülahizələrinin sonrakı tədqiqatlarında daha da dərinləşdirmişdir.(113, 131-132). Tamaşa böyük uğur qazandı, mətbuatda əsərə və tamşaya yüksək qiymət verən məqalələr dərc olundu.(80; 99; 111; 119). Şübhəsiz, «İnsan»nın uğuru «ədalətin bərpası» idi və bu, əsərin daxili mənası, təlqin etdiyi böyük bəşəri hisslər, düşüncələr, «faciələr içindən günəşli-gündüzlü bir səhərə, istiqbala, şüur və idrakın hakim olduğu bir dünyaya yol açması» (S. Vurğun), şairin yüksək sənətkarlığı, bir də recissorun fədakarlığı və zəhməti ilə bağlı idi. M.Vəkilov tamaşanın uğuru barədə öz fikrini belə ifadə etmişdir: «Mən bu nəcib işdə xalq artisti, professor Mehdi Məmmədovun xidmətini və fədakarlığını böyük minnətdarlıq hissilə qeyd edirəm».(173, 148). Tamaşadan sonra tədqiqatçılar «İnsan» barədə cəsarətlə danışmağa, obyektiv fikirlər söyləməyə başladılar. Tamaşanın uğuru pyesə münasibətdə ədəbi tənqidin yönünü dəyişdi. S.Vurğunun ev-muzeyində «İnsan» pyesinin makinada yazılmış bir nüsxəsi mühafizə edilir. Əsər mərhum ədəbiyyatşünas Hidayət Əfəndiyevin şəxsi arxivində saxlanılmışdır. Burada ədəbiyyatşünasın belə bir qeydi vardır: «S.Vurğunun «İnsan» dramının ilk makina variantı. Bütün düzəlişlər şairin öz dəsti-xəttilə edilmişdir».(157). Mətndən görünür ki, şair əsər üzərində bir neçə dəfə işləmiş, müəyyən yerləri dəyişdirmiş, ixtisarlar aparmış, habelə əlavələr Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|