Afse a fəLSƏFƏ

Fəlsəfə tarixi 
 
 
- 47 -
9.  Бертельс  А.Е.  Насир-и  Хосров  и  исмаилизм.  Москва:  Восточная 
литература, 1959. 
10.  Блаватская  Е.П.  Тайная  доктрина.  Том I. Харьков:  Эксмо-Пресс, 
2001. 
11.  Блаватская  Е.П.  Тайная  доктрина.  Том II, Москва:  Эксмо-Пресс, 
2001. 
12.  Иванова  О.А.  Специфика  современного  эзотеризма  в  России: 
культурфилософский анализ: Дис. … канд.филос.наук. Ставрополь, 2006, 159 
с. http: // www.lib.ua-ru.net/diss./ cont/178355.htnl 
13.  Тримингем  Дж.С.  Суфийские  ордены  в  исламе.  Москва:  Наука, 
1989. 
 
Dr.Matanat Abdullayeva 
 
The role of esoterical knowledge  
in the comprehension of the universe 
(summary) 
 
The article tackles esoterism as a fundamental cognitive knowledge system. 
The system in question is a fundamental resource of our knowledge with regard to 
human and universe. Such kind of knowledges are gained through mystical 
experiences. The internal image of esoterical knowledges appear as various 
religious forms. Due to this reason although written esoterical knowledges in 
different periods are different in terms of explanandum, are same in terms of 
content. The author claims that the unity of rasional and irrasional knowledge 
enables the deep comprehension of the universe.  
 
Key words: 
esoterism, rasional knowledge, irrasional knowledge, mystical 
experience, unity. 
 
к.филол.наук. Матанат Абдуллаева 
 
Роль эзотерических знаний в познании мира 
(резюме)
 
 
Статья посвящена эзотеризму как фундаментальной системе когнитив-
ных знаний, являющейся одним из основных источников знаний о человеке и 
вселенной.  Они  приобретаются  через  мистический  опыт,  переживаемый  вне 
времени. Внутренний образ эзотерических знаний окутан в ту или иную ре-
лигиозную форму. Поэтому эзотерические знания, зафиксированные в разные 
времена,  хотя  и  различаются  по  внешним  признакам,  но  по  сути  они 

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 1 
 
 
 
- 48 -
выражают  одно  и  то  же.  Автор  обосновывает  мысль  о  том,  что  единство 
рациональных и иррациональных знаний позволяет глубже познать мир.  
 
Ключевые  слова:  эзотеризм,  рациональное  знание,  иррациональное 
знание, гнозис, марифат. 
Dr.Metanet Abdullayeva
 
 
Dünyanın idrakinde ezoterik bilgilerin rolü 
(özet) 
 
Makalede ezoterizm temel kognitif bilgi sıstemi olarak ele alınmaktadır. Söz 
konusu sistem insan ve evrenle ilgili bilgilerimizin temel kaynağını teşkil 
etmektedir. Bu tür bilgiler zaman dışı mistik tecrübeyle kazanılmaktadır. Ezoterik 
bilgilerin içsel imajı farklı dini biçimlere bürünmektedir. Bundan dolayıdır ki, 
farklı dönemlerde yazıya geçirilen ezoterik bilgiler ifade biçimleri bakımından 
farklılıkar arzetseler de mahiyeti bakımından aynı nitelikler taşımaktadırlar. Yazar 
makalede rasyonel ve irrasyonel bilgilerin vahdetinin dünyayı daha derinden idrak 
edebilmek için imkanlar sunduğunu temellendirmektedir.  
 
Anahtar kelimeler: 
ezoterizm, rasyonel bilgi, irrasyonel bilgi, mistik 
tecrübe, vahdet. 
 
 
 
 
 

---

Fəlsəfə tarixi 
 
 
 
 
 
 
Transandantal Diyalektik: 
Gazâlî ve Kant Felsefelerinde Metafizik Eleştirisi 
 
 
İlyas Altuner
*
  
(Türkiyə) 
 
 
Giriş 
Her kültürün kendisini var kılan bir düşünce anlayışı ve onunla yükse-
len bir medeniyeti vardır. İnsan denen varlığın kendini anlaması ve anlam-
landırması, bir düşünüş biçimi etrafında örülür ve bu düşünce gücü onun ha-
yâllerini ve gerçekliğe bakışını şekillendirir. İşte bu durum da dünya algısı 
dediğimiz bir yaşayış biçimi olarak onu şekillendirir ve varlığının devam et-
mesinde ona yardımcı olur. Bir amaca dayalı olmayan hiçbir eylem, son tah-
lilde kalıcı ve insanları değiştirici olamaz. Bu nedenle felsefe adına yapılan 
sistemli düşünüşlerle insanlığın şekillenmesi gayet doğal karşılanmalıdır.  
Araştırmamızın önemi, şimdiye kadar böylesine geniş çaplı bir ben-
zerliğe vurgu yapılmasına karşın henüz elimizde bu konuya ilişkin büyük 
çapta bir çalışmanın yoksunluğundan ileri geliyor. Her ne kadar M. Amin 
Abdullah’ın [1] ve A. Muhammed Felâhî’nin [4] bu konu hakkında yapılmış 
çalışmaları anılacak olsa da, bu çalışmaların ilki etik konusunu ele alması 
açısından bizim konumuza biraz uzak ve ikincisi ise akıl eleştirisi bağlamın-
da olsa bile ele alış biçimi ve verilen bilgiler açısından eksik kalmaktadır. 
Ayrıca Türkçe yazılı kaynaklarda böyle bir çalışmanın yalnızca bir kitap bö-
lümünde sınırlı şekilde ele alınmış olması [11] bir yana bırakılırsa, dilimizde 
Gazâlî ve Kant felsefeleri arasında hep anlatılan ama hiç yazıya dökülmeyen 
 
- 49 -
                                                 
*
 İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü. 

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 1 
 
 
 
- 50 -
bir araştırma alanı olmuştur. 
Bu çalışma bir yandan Doğu ve diğer yandan Batı kültürünün bir konu-
ya yaklaşımını ve o yaklaşımların ne denli farklı oluşunu gösterecektir. Ancak 
ne kadar farklı olursa olsun, ortada duran sorun aynı ise, varılacak nokta da 
kısmen aynıdır. Ancak bakış açıları her iki kültürdeki yaşam biçiminin farklı-
lığından dolayı ayrı olacaktır. Gazâlî’nin metafizik eleştirisi dini duyguları ön 
plana çıkaran bir anlayışla, yabancı kültürden alınan düşünme biçiminin asıl 
kültüre uygulanmasından doğan sıkıntılardan ötürü ortaya çıkan bir 
durumken, [6, Önzöz] Kant’ın eleştirileri felsefenin saltıklığına ve doğallığına 
aykırı akıl çıkarımları yapmaya karşı çıkmaktan kaynaklanır.[9, Önsöz]  
Bir yanda Gazâlî ve diğer yanda Kant, her bakımdan farklı ama her 
bakımdan bir amaca hizmet eden iki gönüllü olarak kendi kültürel bakış açı-
ları ve konumları gereği bu eleştiriyi yaparken sırf metafiziği eleştirmemiş-
ler, metafiziğin neden kendi alanlarına ilişkin yargıda bulunamayacağını 
göstermeye çalışmışlardır. Bu bakımdan biz, her iki filozofun felsefeye ba-
kış açılarına göre metafizik eleştirilerine nasıl yaklaştığına dikkat ederek, 
gerek Gazâlî gerekse Kant tarafından ortaya konulan son derece çetrefilli ve 
son derece güç tartışmaları konu dışına çıkmadan düzenli ve sistematik bir 
şekilde ele almaya çalışacağız. 
 
Transandantal Diyalektik 
Kant’ın deyimiyle metafizik sonu gelmez çekişmelerin kavga alanı 
olarak nitelenir [9, A vıı] ve bu alana ait söylemler bir tür çatışkılar mantığı 
olarak ele alınır. Konumuza adını veren diyalektik terimi Platon ve Hegel 
felsefelerindeki saltık anlamında değil de Sofistlerin kullanımındaki eristik 
anlamında değerlendirilir. Diyalektik burada döngüsel olarak aklın içine 
düştüğü yanılgı biçimi ve aynı zamanda bunu düzeltmek amacıyla yanlış 
gösterme biçimidir. Diyalektikte hem tezin hem de antitezin karşıtının ola-
naksızlığı kanıtlanarak aklın bir tür çatışkıya düşmesi serimlenir. Aristote-
les’in kullandığı anlamda diyalektik terimi, zanna dayalı öncüllerden yola 
çıkarak kesin bilgiyi elde etme sanatı olarak anlatılabilir. Gazâlî tarafından 
da kullanılan bu yöntemle felsefe eleştirisi yapmak, teolojinin doğasından 
ileri gelen bir durumdur. Çünkü teolojik söylemlerin kendisi felsefeye göre 

---