24
Böyük Hun dövləti
Hunların yaşadığı ərazi və məşğuliyyəti
Türk mənşəli olan hunlar
Orxan və
Selenqa
çayları arasındakı ərazidə yaşamış və burada
tayfa
ittifaqı yaratmışdılar. Hunların əsas məşğuliyyəti
ovçuluq, sonralar isə
köçəri maldarlıq olmuşdur. Ona
görə də geniş otlaq sahələrinə olan ehtiyac hunları
daim yeni ərazilər ələ keçirməyə sövq edirdi.
İlk Hun dövlətinin meydana gəlməsi
Böyük Hun dövləti
Mərkəzi Asiyada yaranmış
ilk türk dövləti olmuşdur. Vahid Hun dövləti
e.ə. 220-
ci ildə 21 tayfanın birləşməsindən yaranmışdır. Bu
tayfa ittifaqına
Teoman tanhu başçılıq edirdi.
«Tanhu» sözü sonralar
yabqu, kağan, xaqan şəklində
işlənmişdir.
Teoman Tanhunun hakimiyyəti
Teoman Tanhunun hakimiyyəti (e.ə. 220 - e.ə. 209) dövründə:
Qüvvətli ordu yaradıldı.
Hunlar Çinə hücum edərək
Çin torpaqlarını tutdular.
Çin imperatoru ilə qohumluq əlaqələri yaradıldı.
Çinlilər hunlara qarşı
Böyük Çin səddini inşa etməyə başladılar.
Çinlilərin inşasına
e.ə. 214-cü.
ildə başlamış Böyük Çin səddini inşa etdirməkdə məqsədi
hunların hücumlarının qarşısını almaq idi.
Hunların Çin imperatoru ilə qohumluq əlaqələri yaratmasından istifadə edən çinlilər
Hun ordusunun döyüş üsullarını
öyrəndilər. Teoman tanhudan sonra hakimiyyətə oğlu
Mete xan gəldi. Metenin hakimiyyəti (e.ə 209-e.ə 174)
dövründə:
İntizamlı, güclü süvari (atlı) qoşun yaradıldı.
Hunlar Çin üzərinə hücumlarını davam etdirdilər.
QEYD:
Kiaksar, I Dara və Teoman tanhu kimi Mete tanhu da hakimiyyətləri dövrünə hərbi islahat keçirmiş, ordunu
yenidən təşkil edərək qüvvətli ordu yaratmışdı. Bu onların fəaliyyəti dövrü üçün oxşar cəhət təşkil edir.
Hun imperiyasının parçalanması
Metedən sonra hakimiyyətə onun oğlu
Kiok (e.ə 174 – e.ə
161) gəldi.
Kiok tanhudan sonra isə Hun taxtına
Kün Tanhu (e.ə
161 - e.ə 126) çıxdı.
E.ə. 58-ci ildə Kün tanhunun anası əslən
çinli olan oğlu
Hoxanyəh (e.ə 58 – e.ə 56) tanhu oldu. Hoxanyəh
Çin dövlətinin himayəsinə keçmək istəsə də türk qızından olan
qardaşı
Çiçi ona qarşı çıxdı və onun imperatorluğunu tanımadı.
Beləliklə,
e.ə 58-ci ildə Hoxanyəh və
Çiçi arasında
toqquşmadan sonra daxili çəkismələr nəticəsində Böyük Hun
imperatorluğu iki hissəyə parçalandı:
Hoxanyəhun başçılıq etdiyi Şərqi Hun dövlətinə.
Çiçi xanın başçılıq etdiyi Qərbi Hun dövlətinə.
Çiçi tanhunun başçılığı ilə qərb hunları
e. ə. 36-cı ildə
Tanrı dağlarının simalını, Mərkəzi Asiyanı və
İssik gölünün
ətrafını tutub ərazilərini qərbə tərəf genişləndirdilər.
Lakin elə
həmin ildə, yəni
e.ə. 36-cı ildə çinlilər qərbi hunlar üzərinə əks
hücuma keçərək:
Hunların Qərbi Hun dövlətinin paytaxt şəhərlərini tutdular.
“İpək yolu” üzərində 50-dək şəhər qarət edilərək dağıdıldı
Qərbi Hun dövlətinə son qoyuldu.
Qərb hunları Ural dağlarına tərəf köçdülər
Şərqi Hun dövləti çinlilərin hakimiyyətini qəbul etdilər.
Bir gün Mete xan Çin ordusu ilə qarşı qarşıya gələrkən
ətrafı gözdən keçirmək üçün vəziri ilə bir təpəyə çıxdı. Bu
zaman görürlər ki türk ordusu Çin ordusu qarşısında bir
ovuc görsənir. Vəzir Metenin geri çəkiləcəyini zənn edərək
soruşur:
-
Nə düşünürsüz?
Mete xan isə vəzirə tərəf dönərək ondan soruşur:
-
Bu qədər çinlini mən harda basdıracağam?
Beləliklə inamla döyüşə girən hunlar qələbə qazanırlar.
Mete xan
25
Lakin çinlilərin hakimiyyətini qəbul edən Şərq hunları Çin dövlətinin zəifləməsindən istifadə edərək 18 illik
asılılıqdan sonra
(e.ə. 18-ci ildə) yenidən müstəqillik qazandılar. Bir qədər sonra Şərqi Hun dövləti Şimal və Cənub
hissələrinə parçalandı.
Onların bir hissəsi qərbə köç edərək qərb hunlarına qarışdılar. Bir hissəsi isə yenə Çinə tabe oldular.
Bu tayfalardan çinlilər içərisində öz varlıqlarını qoruyub saxlayanlar sonralar qüdrətli
Göytürk dövlətinin yaradılmasında
mühüm rol oynadılar. Çinlilərlə hunlar arasında müəyyən dövrlərdə
iqtisadi və
mədəni əlaqələr olmuşdur. Həmçinin çinlilər
hunlardan
hərb sənətinin sirlərini öyrənmişdilər.
Hunların dini inanc və mədəniyyəti
Hunlarda
çoxallahlılıq mövcud olmuşdur. Onlar
ruhlara, səma, yerüstü və
yeraltı allahlara inanırdılar. Hunların ən
ulu allahı
Günəş və
Ay sayılırdı. Ruhlara inanan hunlara görə pis ruhlar yeraltı dünyanı idarə edən
Yerlik tanrıya tabe idi.
Ruhlarla insanlar arasında münasibət yaradan adam
şaman adlanırdı. Hunların dəfn adətinə görə:
Vəfat edənin qohunlarını
qurban kəsirdilər.
Dəfn zamanı vəfat etmiş şəxsin qiymətli əşyaları onun məzarına qoyulurdu.
Hun abidələrindən tapılmış maddi mədəniyyət nümunələri -
metal əşyalar, kəmərlər, at əslahələri, üzəri heyvan
rəsmləri ilə bəzədilmiş silahlar onların təsərrüfat həyatı haqqında qiymətli məlumat verir.
Mərkəzi Asiyada yaranmış
ilk türk dövləti
olmuşdur
Böyük Hun
dövləti
E.ə. 220-ci ildə 21 tayfanın
birləşməsindən yaranmışdı
Çinə hücum edərək Çin
torpaqlarını tutmuşdular
Əsası
Teoman tanhu
tərəfindən qoyulmuşdu
Günəş və Aya sitayiş
edirdilər
E.ə 58-ci il
Şərqi Hun dövləti (Hoxanyəh
xan)
Qərbi Hun dövləti (Çiçi xan)
Cənubi Hun dövləti
Şimali Hun dövləti
