Aydın Paşayev

360 

raq verilərdi. ġəxsin bu fərdi xüsusiyyətləri, cəmiyyətdə tutduğu 

mövqeyi, xarakteri onun adında da əks edilərdi. 

Nizami  bu  obrazlarını  adlandırarkən,  məhz  həmin  ad  siste-

minə əsaslanmıĢdır. 

ġəra  (məc.  kos.)  –  Parlaq  ulduz  adı.  Metaforik  Ģəkildə  in-

sana bənzədilir. 

ġəkər paltarını ġüheyl çıxartdı, 

Göyün ġərası da fəryad qopartdı (Xġ-87). 

Yəni  Süheyl  kimi  parlayan  ġirinin  ağ  bədənini  görcək  ġəra 

ulduzu həsəddən fəryad qopartdı. 

“ġərəfnamə” (id.) – Nizaminin “Xəmsə”sinə daxil olan be-

Ģinci  poeması  “Ġskəndərnamə”nin  birinci  kitabının  adı.  “ġərəf-

namə” iki sözdən: Ģərəf və fars sözü olan “namə” (məktub, əsər) 

sözlərindən düzəlmiĢdir. 

Uğurla ucaltdı “ġərəfnamə”ni, 

Köhnəni bununla eylədi eyni (Ġ-43). 

ġairin  özü  “Xəmsə”nin  əvvəlki  əsərlərindən  fərqli  olaraq 

“Ġskəndərnamə”nin  yazılma  tarixini  göstərməmiĢdir.  Əsərin  iri 

həcmi  (iyirmi  min  misradan  çox)  və  mürəkkəb  quruluĢu  bizi 

Ģairin  poema  üzərində  uzun  müddət  iĢləməsi  qənaətinə  gətirir. 

Hər halda “Ġskəndərnamə” 1197-ci ildən (“Xəmsə”nin dördüncü 

hissəsi olan “Yeddi gözəl” poemasının yazılmıĢ tarixidir) sonra, 

son  məlumata  görə  isə  1203-cü  ildə  yazılmıĢdır.  Nizami  Gən-

cəvidən  sonra  müxəlif  sənətkarlar  tərəfindən  “Ġskəndərnamə” 

əsərinə 25 nəzirə əsər yazılmıĢdır. 

ġəri (kos.) – Biri cənubda və o biri Ģimalda Böyük it və Ki-

çik it adı ilə məĢhur iri ulduz sistemi. 

ġəri yəmənlitək nədənsə, bilməm, 

ġeirsiz rəqs edir yerində bu dəm (LM-186). 

ġərin  əsli (id.)  – Ġslam  dininin  üsulu: “Quran”, hədis,  icma 

və qiyas. 

ġərin əsli ilə fəri ki, vardır 

Dörd xəlifə ona möhkəm divardır (YG-24). 

Fər (furu) – həmin üsulun sahələridir. 

---

361 

ġərqin  Yusifi  (məc. ag.) – Yusif metaforik  Ģəkildə GünəĢə 

bənzədilir. 

Doğardı Ģərqin də Yusif üzlüsü (LM-80). 

ġərvə (an.) – Ġskəndərin Ermənistandan olan pəhləvanların-

dan birinin adı. 

Acıqlı bir aslan Ermənistandan – 

Vurub öldürməkdə cəsur pəhləvan. 

Adı ġərvə, özü döyüĢdə kamil... (Ġ-334). 

ġətt (top.) – Ərəbcə “böyük çay” deməkdir. 

Fərqət öz atını çapırdı yenə, 

Gəmisi çatmıĢdı ġətt sahilinə (LM-183). 

ġidə (an.) – “Yeddi gözəl” poemasında obraz adı. Xəvərnəq 

sarayını tikən Sam oğlu Simnarın Ģagirdi. 

Gün kimi parlaqdı ġidə Ģöhrəti, 

Vurardı qaraya, ağa zinəti (YG-129). 

ġidə  -  XurĢid  (farsca  GünəĢ  deməkdir)  sözünün  ikinci  his-

səsini təĢkil edən ġid sözündən yaranmıĢdır, parlaq deməkdir. 

ġimal (top.)  – “Ġqbalnamə”  əsərində təsvir olunan ideal  cə-

miyyətin yerləĢdiyi ərazinin adı. 

Bəxtinin təblini çaldırıb yenə, 

YetiĢdi MəĢriqdən ġimal həddinə (Ġ-568). 

ġimal qütbü (top.) – Cənub qütbünün əksini təĢkil edən qüt-

bün adı. 

Var ġimal qütbündə qaranlıq bucaq, 

Ağ, gümüĢ çeĢməsi hər sudan parlaq (Ġ-375). 

ġimal,  Cənub,  MəĢriq,  Məğrib  (qrup xat. on.) – ġair qütb 

adlarını çəkməklə bildirmək istəyir ki, Ġskəndər bütün Yer kürə-

sinə hakim oldu. 

Bir mıxı uzanmıĢ ġimali qütbə, 

Bir kökü uzanıb getmiĢ Cənubə, 

Ġpinin bir ucu MəĢriqə çatmıĢ, 

O biri Məğribə qol-qanad atmıĢ (Ġ-56). 

ġir (məc. ap. zo.) – ġair metaforik Ģəkildə Bəhram Guru Ģirə 

bənzədir. 

 

---

362 

Öküzü qoymadı qız üzərindən, 

ġir görüb öküzü qalxdı yerindən (YG-111). 

ġir (kos.) – On iki bürcdən birincisi olan Əsəd (ərəbcədir) bür-

cü. ġimal yarımkürəsində yerləĢən 25 ulduzdan ibarət bir bürcdür. 

Bir yanda Ütarid Cövza baĢından, 

ġir yıxan Mərrixə baxırdı heyran (Xġ-150). 

“ġir  ağzı”  (top.)  –  Ġskəndərin  okeanda  rast  gəldiyi  burul-

ğanın adı. Güman etmək olar ki, Ģair bu burulğanı təsvir edərkən 

Atlantik  okeanında  Bermud  adaları  yaxınlığında  olan  burulğan 

və burada qəzaya uğrayan gəmilər haqqında mövcud olan rəva-

yətlərdən geniĢ istifadə etmiĢdir. 

“ġir ağzı” deyirlər bu burulğana, 

Çünki Ģir ağzıtək hərisdir qana (Ġ-559). 

Adından  göründüyü  kimi,  Ģair  bu  adı,  bəlkə  də, özü  uydur-

muĢdur.  Bəlkə  də,  hazırkı  Bermut  üçbucağındakı  burulğanlar 

Nizaminin dövründə elə “ġir ağzı” adlanırmıĢ? 

ġir,  maral  (qoĢa  məc.  ap.  zo.)  –  ġair  eyni  vaxtda  Xosrovu 

(bax) Ģirə, ġirini (bax) isə marala bənzətmiĢdir. 

Xosrov söz baĢlayıb dedi: “Bir kərə 

Qara Ģir çıxmıĢdı çəmənliklərə. 

ġir keçdiyi yolda maral duraraq. 

Kəmənd atıb etdi o Ģiri dustaq. 

O maral ġirindir, mən də həmən Ģir (Xġ-131). 

ġir, Mərrix (qoĢa məc. kos.) – ġair eyni vaxtda Xosrovu ġirə 

(ərəbcə Əsəd bürcü), Bəhram Çubini isə Mərrixə (bax) bənzədir. 

Bir yanda Ütarid Cövza baĢında, 

ġir yıxan Mərrixə baxırdı heyran (Xġ-150). 

ġirin (an.) – “Xosrov və ġirin” poemasının əsas qəhrəmanı. Bu 

vaxta  qədər  ġirin  haqqında  müxtəlif  məlumatlar  verilmiĢdir. 

Nizaminin ġirini, Ģairin özünün də bir neçə yerdə qeyd etdiyi kimi, 

onun  öz  Afaqına  (Appaqına)  bənzər  idealıdır.  Lakin  ġirinin 

salnamələrdə,  tarix  kitablarında  yaĢayan  prototipi  də  tam  tarixi 

Ģəxsiyyət deyildir. Ġstər ġirin, istərsə də Bərdə hakimi Məhin Banu 

öz  mənĢəyini  çox  qədim  əsatirdən,  əfsanələrdən  almıĢ,  bir  sıra 

qonĢu  xalqlar  arasında  da  ĢöhrətlənmiĢ,  sonralar  öz  məzmun  və 

---