Azerb dili 6-01 Layout 1
Yüklə 40,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Çap üçün deyil
DİNOZAVRLAR Müasir dövrdə dinozavrlar uşaq - la rın sevimli film qəhrə man ların dan biridir. Ba la caların nəvazişlə “Dino” adlandırdığı bu hey vanlar cizgi film - lə rində, adətən, xe yir xah qəhrəman kimi təsvir olunur . Lakin milyon illər əvvələ qayıtsaq, yəqin ki, heç kim bu qorxunc canlı ilə üz-üzə gəlmək istəməzdi. Təxminən 225 milyon il əvvəl Yer kü rə sində yaranmış və 160 mil - yon il ərzində yaşamış dinozavrlar planeti mizdə möv cud olmuş ən bö - yük can lılar idi. Həmin dövrdə insanlar hələ mövcud de yildilər. O zamanlar pla netimizdəki heyvanlar və bitkilər də indikilərdən çox fərqlənirdi. Yer kürəsində sürünənlər “ağalıq” edirdi. On ların böyük his sə sini dinozavrlar təşkil edirdi. Bu nəhəng sürünənlərin bəziləri bitkilərlə qidalanan təhlükəsiz dinozavrlar, digərləri isə qorxunc yırtıcılar idi. Dinozavrlar dövrümüzə gəlib çatmayıblar . Alimlər onların zahiri gö rü - nüşünü və ölçülərini planetin müxtəlif yerlərində tapılmış sümüklərə əsasən təyin etmişlər. Dinozavrların qalıqları ilk dəfə İngiltərə ərazisində 1815-ci ildə tapıl - mışdır . Alimlər bu qalıqların nəhəng bir heyvana aid olduğunu heyrət içində müəyyən etmişdilər. O dövrdə insanlar Yer kürəsində nə vaxtsa bu nə - hənglikdə heyvanların mövcud olduğundan xəbərsiz idilər. Daha sonra 1826-cı ildə başqa bir ingilis alimi naməlum nəhəng heyvana məxsus olan sümüklər tapdı. Nəhayət, 1842-ci ildə daha bir dinozavr qalıqları tapan in- gilis bioloqu Riçard Ouen hər üç tapıntı arasında oxşarlığı müəyyən edə - rək onların eyni canlı növünə aid olduğunu sübut etdi. O, naməlum hey vanın skeletini qismən bərpa etdi və ona “dinozavr” adı verdi. “Dino” yu nanca “qorxunc”, “zavr” isə “kərtənkələ” deməkdir. Bu ad elmdə qəbul olun du. Sonradan bu fəsilədən olan bir çox heyvanların da qalıqları tapıldı: anxi - zavr, izizavr, karnotavr, anteozavr və başqaları. Bununla belə, “dinozavr” adı həmin heyvan fəsiləsinin ümumi adı kimi qə bul olundu. Dinozavrların sümükləri milyon illərlə üst-üstə qalaqlanmış torpaq laylarının altından, qayaların arasından tapılır. Heyvan və bitki qalıqlarının axtarışı və bərpası ilə məşğul olan alimlər paleontoloq adlanırlar. Paleon- 179 QƏDİM DÜNYA Çap üçün deyil toloqlar tapılmış dinozavr sü mük lərini birləşdirərək skeleti bərpa edir, sonra üzərinə dəri çəkərək bu qədim heyvanın görünüşünü əldə etməyə çalışırlar. Bu işdə onlara kər tənkələ skeletinin quruluşu kö mək edir. Çünki dinozavrlar da kər tənkələlər kimi sürünənlər olduğu üçün onların skelet quruluşu çox ox şardır. Bu oxşarlığı ilk dəfə aşkar edən də Riçard Ouen olmuşdur. 1858-ci ildə ABŞ ərazisində tapılan dinozavr qalıqları isə bu heyvan la rın iki arxa ayaq üstə gəzdiklərini sübuta yetirdi. Dinozavrların qalıqları bütün qitə və materiklərdə tapılmışdır. Bu o deməkdir ki, dinozavrlar planetin bütün hissələrində məskunlaşmışdılar. Tapılmış qalıqlar sübut edir ki, dinozavrlar müxtəlif skelet quruluşuna və ölçüyə malik olmuşlar. Hinduşka ölçüsündə olan dino zavrlarla yanaşı, dördmərtəbəli ev hündürlüyündə, on-on iki fil ağır lığında dinozavrlar da olmuşdur. Onların arasında quruda hərəkət edən, uçan və suda yaşa - yanlar var idi. Paleontoloqlar dinozavrların min dən çox növünü aşkar etdilər. Bu tədqiqatlar hələ də davam etdiyinə görə onların yeni növlərinin aşkar olunacağı istisna deyil. Әvvəllər alimlər dinozavrların məməlilər sinfinə aid olduğunu, yəni balasını bətnində bəsləyərək dünyaya gətirdiyini düşünürdülər. Lakin 1859-cu ildə Fransa ərazisində dinozavrlara məxsus yumurtalar tapıldı. Beləliklə, dinozavrların yumurta qoyaraq çoxaldığı məlum oldu. 1995-ci ildə isə Çin ərazisində dinozavr yumurtalarının kütləvi şəkildə bas dırıldığı yer tapıldı. İndiyədək tapılmış dinozavr yumurtaları arasında ən böyüyü də məhz burada aşkar edilmişdir. Həmin yumurtanın uzunluğu 45 sm-ə bərabər idi. Bəs necə oldu ki, dinozavrların nəsli kəsildi? Alimlərin fikrincə, buna səbəb Yer planetində baş verən iqlim dəyişikliyi olmuşdur. Bu dəyişiklik zamanı dinozavrların qidasını təşkil edən bir çox bitkilərin və heyvanların məhv olması dinozavrların özlərinin də məhvinə gətirib çıxarmışdır. Müasir dövrdə texnikanın güclü inkişafı dinozavrlarla bağlı araş - dırmalarda yeni nailiyyətlərin əldə olunmasına inamı artırır. Svetlana Quliyeva Söz ehtiyatı 1. Lüğ td n istifad ed r k “f sil ”, “b tn” söz l ri nin m nalarını araşdırın. 2. M tnd altından x tt ç kilmiş “istisna deyil” ifad sini hansı sözl v z etm k olar? 180 VI BÖLMƏ Çap üçün deyil Düşün və cavab ver 3. Dinozavrlar haqqında aşağıdakı fikirl ri m tn istinad ed r k t sdiq v ya inkar edin. 1. Dinozavrların qalıqları ilk d f İngilt r razisind tapılmışdır. 2. Dinozavr qalıqları ilk d f 1826-cı ild tapılmışdır. 3. “Dinozavr” adını Riçard Ouen t klif edib. 4. Dinozavr qalıqları bütün materikl rd tapılmışdır. 5. Dinozavrlar balasını b tnind b sl y r k dünyaya g tirirdil r. 6. Dinozavrlar sürün nl r f sil sin aiddirl r. 7. n böyük dinozavr yumurtası Fransa razisind tapılıb. 8. Dinozavr heyvan f sil sinin adıdır. Araşdırma 4. Dinozavrlar haqqında müxt lif m nb l rd n m lumat toplayaraq t qdimat hazırlayın. Dil qaydaları 5. M tnd göy r ngl verilmiş mübt da v x b rl rin neç nci ş xs aid olduğunu mü yy nl şdirin. X b rl r mübt da il , ad t n, ş xs v k miy y t gör uzlaşır. M s l n: M n kitab oxumağı çox ssevir m. Q Qızlar mahnı oxuya- oxuya bulağa g gedirdil r. III ş xsin c mind x b r mübt da il b z n k miyy t gör uz - laş maya da bilir. Bununla bağlı aşağıdakı qaydaları bilm k lazımdır: 1) III ş xsin c mind mübt da insan anlayışı ifad etdikd x - b r, sa s n, c md olur. M s l n: Şagirdl r s rgid ki eksponatlara diq q t l b baxırdılar. 2) Heyvan v quş adları bildir n mübt da c md olduqda x b r h m c md , h m d t kd ola bilir. M s l n: Quşlar uçuşurdu. Quşlar uçuşurdular. 3) Mübt da cansız varlıqları bildir n sözl rl ifad olunduqda x b r, ks r n, t kd olur. M s l n: Kül yin t sirind n y yarpaqlar yer ttöküldü. Gözümüzün önünd günd n-gün yeni b binalar ucalırdı. Yadda saxla! X B RİN MÜBT DA İL UZLAŞMASI 181 QƏDİM DÜNYA Çap üçün deyil Yüklə 40,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|