Azerbaijan focus

140
  
  
YANVAR-MART, 2010   
AZERBAIJAN FOCUS
 
əhalisinin  siyahıyaalma  məlumatlarına  əsasən  orada  müvafiq 
illərdə 80.5% - 75.9% - 77% etnik erməni, 18% - 23% - 21.5% etnik 
azərbaycanlı və 1.3% - 1.1% - 1.5% digər millətlər yaşayırdılar.
15
  Bu 
bölgədə erməni dilini öz ana dili hesab edən ermənilərin faiz nisbəti 
1970-ci  ildən  1989-cu  ilə  qədərki  dövrdə,  demək  olar,  dəyişməz 
qalmışdır: 1970-ci ildə - 98.25%; 1979-cu ildə - 96.33%; 1989-cu 
ildə - 98.44%. Bu göstərici həmin vaxt azərbaycan respublikasın-
da yaşamış etnik ermənilərin eyni göstəricisindən yüksək olmuş-
dur (müqayisə edin: 83.47% - 77.47% - 84.17%). Oxşar tendensiya 
dağlıq qarabağ muxtar Vilayətində yaşayan digər sakinlər arasın-
da da müşahidə olunmuşdur.
rus dilini öz ana dili hesab edən etnik ermənilərin sayı azərbaycan 
dilini ana dili hesab edənlərin sayından çox idi: birincilərin sayı illər 
üzrə aşağıdakı kimi olmuşdur: 1.75% - 3.66% - 1.54%; ikincilərin 
faiz nisbəti isə belə olmuşdur: 0.005% - 0.012% - 0.017%.
qeyd  etmək  vacibdir  ki,  rus  dilində  sərbəst  danışan  etnik 
ermənilərin sayı (17.22% - 31.41% - 55.22%) azərbaycan dilində 
sərbəst  danışanların  sayından  (3.42%  -  3.75%  -  0.31%)  hər  za-
man çox olmuşdur. Bundan başqa, çox maraqlıdır ki, 1989-cu ildə 
aparılmış  əhalinin  siyahıyaalma  məlumatlarına  əsasən  1979-cu 
illə  müqayisədə  azərbaycan  dilində  sərbəst  danışan  ermənilərin 
sayı on dəfə azalmışdır. Fikrimizcə, bu, azərbaycan dilinə mənfi 
münasibətdən  irəli  gəlir:  1988-1989-cu  illərdə  ermənistan  ilə 
azərbaycan arasında münaqişə artıq başlamışdı və həmin rəqəmlər 
azərbaycan dilini bilənlərin real səviyyəsini əks etdirmirdi.
təhsil  nazirliyinin  verdiyi  məlumatlara  (cədvəl  1)  görə,  10 
il  (1978-1988-ci  illər)  ərzində  dağlıq  qarabağda  ermənidilli 
məktəblərin sayı daima artırdı: bu məktəblərin sayı 1978-1979-cu 
illərdə məktəblərin ümumi sayının 62%-ni təşkil edirdisə, artıq 1988-
1989-cu illərdə onların sayı 69%-ə çatırdı. Halbuki, 1978-1979-cu 
illər ərzində azərbaycandilli məktəblər məktəblərin ümumi sayının 
cəmi 19%-ni, 1988-1989-cu illər ərzində isə 23%-ni təşkil etmişdir. 
1978-1979-cu illərdə ermənidilli məktəblərdə şagirdlərin sayı ümu-
15. Itogi vsesojuznoj perepisi naselehija 1970 goda, tom 4. natsionalnyj sostav 
naselenija.  moskva,  1973;  Chislennost  i  sostav  naselenija  sssr.  Po  dannym 
vsesojuznoj perepisi naselehija 1979 goda. moskva,1985; Goskomitet sssr po 
statistike. Itogi vsesojuznoj perepisi naselehija 1989 goda, moskva, 1989. 

---

 YANVAR-MART, 2010  
  
141 
mi sayın 64%-ni təşkil edirdisə, 1988-1989-cu illər ərzində həmin 
göstərici  60%-ə  qədər  düşmüşdür.  (azərbaycandilli  məktəblərdə 
şagirdlərin  sayı  ilə  müqayisə  aşağıdakı  kimidir:  1978-1979-cu 
illərdə  ümumi  sayın  24.6%-ni,  1988  -1989-cu  illərdə  isə  24.3%-
ni təşkil etmişdir). yalnız rusdilli məktəblərdə oxuyan şagirdlərin 
sayı artırdı: 1978-1979-cu illər ərzində ümumi sayın 11%-ni, 1988-
1989-cu illərdə isə 15.5%-ni təşkil etmişdir.
Cədvəl 1. tədris dili sahəsində məlumatlara əsasən dağlıq qara-
bağ muxtar Vilayətində orta təhsil sisteminin strukturu 
16
Tədris dili
1978 - 1979-cu
tədris illəri
1988 - 1989-cu
tədris illəri
məktəblər
şagirdlər
məktəblər
şagirdlər
azərbaycan
34
7226
45
7599
rus
4
1676
3
2000
erməni
110
17309
136
16120
azərbaycan və 
erməni
23
4377
6
1208
o cümlədən 
azərbaycan
 
1276
 
376
o cümlədən 
erməni
 
3101
 
832
rus və erməni
5
3453
7
5837
o cümlədən rus
 
1936
 
3067
o cümlədən 
erməni
 
1517
 
2770
azərbaycan,
rus və erməni
1
556
 
 
o cümlədən 
azərbaycan
 
12
 
 
o cümlədən rus
 
247
 
 
o cümlədən 
erməni
 
297
 
 
ümumi
177
34597
197
32764
azərbaycan
 
8514 
(24.61%)
 
7975 
(24.34%)
16. azərbaycan təhsil nazirliyinin arxivləri. 

---

142
  
  
YANVAR-MART, 2010   
AZERBAIJAN FOCUS
 
rus
 
3859 
(11.15%)
 
5067 
(15.47%)
erməni
 
22224 
(64.24%)
 
19722 
(60.19%)
Həmin vaxt dağlıq qarabağda iki və üçdilli məktəblər fəaliyyət 
göstərirdi.  İkidilli  məktəblər  həm  azərbaycan–erməni,  həm  də 
rus–erməni  məktəblərindən  ibarət  idi,  lakin  üçdilli  məktəblər 
azərbaycan–rus–erməni  dillərində  dərs  keçirdi  (bax:  cədvəl  1). 
münaqişə başlandıqdan sonra onların sayı 1989-cu ildə azaldı.
luxterhandt yazırdı: “...muxtar vilayətdə təhsil sistemi kifayət 
qədər xoş təəssürat bağışlaya bilirdi. yığcam erməni məntəqələrinin 
(bölgədə 215 məntəqədən 200-ü məhz ermənilərə aid idi) hazırda 
azərbaycanlıların  yaşadığı  yerlərdən  ayrılması  muxtar  vilayətdə 
təhsil  sisteminin  erməni  və azərbaycan  məktəblərinə  bölünməsi 
ilə nəticələndi. Bunun  nəticəsində 1979-cu  ildə  dağlıq  qarabağ-
da  etnik  erməni  qrupun  96.3%-i  erməni  dilində  öz  ana  dili  kimi 
danışırdı. Görünməmiş müqavimət, yaxud hətta azərbaycana qarşı 
etnik   müqavimət belə bir faktla da müşahidə oluna bilər: 1970-ci 
ildə qarabağ ermənilərinin yalnız 3.44%-i azərbaycan türkcəsində 
danışa bilirdi və bu rəqəm praktiki olaraq dəyişməz qalırdı (1979-
cu ildə bu göstərici 3.76% idi). Bundan fərqli olaraq, 1970-1980-ci 
illər ərzində erməni və rus dillərində danışa bilən ermənilərin faiz 
nisbəti yetmişinci illərin əvvəlində təhsil sistemində ruslaşdırmanın 
güclü şəkildə artmasından dərhal sonra 17.2%-dən 31.4%-ə qədər 
artmışdır.” 
17
Beləliklə, müşahidə edirik ki, dağlıq qarabağ muxtar Vilayətinin 
etnik erməniləri həmin bölgədə hətta ruslaşdırma mövcud olsa da, 
azərbaycanlılar tərəfindən dil assimilyasiyasına məruz qalmamış-
lar.
1991-ci ildə sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra rusiya Federasi-
yası istisna olunmaqla bütün postsovet respublikalarında müəyyən 
dərəcədə qeyri-ruslaşdırma prosesləri başladı. yenicə müstəqilliyi-
ni  qazanmış  dövlətlərin  ilk  hökumətləri  rus  dilinin  geniş  şəkildə 
yayılması  statusuna  qarşı  qisas  almağa  çalışdılar.  “Onlar  sosial, 
17. luchterhandt O. (1993), nagorny Karabakh’s right to state independence 
according to state independence according to international law. Boston, səhifə-
lər: 62-63 

---