Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
57 
XXI əsrdə isə bu janrda yeganə nümunəni Şahin Fazil yarat-
mışdır və əsər 2006-cı ildə Bakıda çap olunmuşdur.  
Beləliklə,  apardığımız  araşdırmalar  nəticəsində  41  Azərbay-
can təzkirəçisinin XVI əsrdən XXI əsrə kimi 46 təzkirə tərtiblədiyi 
məlum olmuşdur. Təbii ki, bu, son rəqəm deyil. Gələcək tədqiqat-
lar zamanı bu sayda dəyişiklik də ola bilər, tərəfimizdən əldə olun-
mayan əsərlər üzə çıxarıla bilər. 
 
N 
 
təzkirəçi 
 
təzkirəsi 
 
yazılma tarixi 
tərtib üsulu 
və ya 
strukturu 
 
 
 
XVI əsr 
 
 
 
1 
Sam mirzə 
Töhfeyi-Sami 
h.957/1550-
968/1561 
7 fəsil 
2 
Əhdi Bağdadi 
Gülşəni-şüəra 
h.971/1563-64-
1001/1592 
4 rövzə 
3 
İbrahim mirzə 
Fərhəngi-İbrahim 
XVI əsr 
? 
4 
Tövfi Təbrizi 
Təzkireyi-Tövfi 
XVI əsr 
? 
 
 
 
XVII əsr 
 
 
 
5 
Sadiq bəy Əfşar 
Məcməül-xəvas 
h.1016/1607-1608 
8 məcmə 
6 
Nazim Təbrizi 
Nəzmi-güzidə 
h.1027/1617-
1036/1626 
2 bab 
 
 
 
XVIII əsr 
 
 
 
 
7 
Əliqulu xan Valeh 
Riyazüş-şüəra 
h.1160/1747 
əlifba 
8 
Lütfəli bəy Azər 
Atəşkədə   
h.1174-
1193/1761-1779 
2 məcmərə 
9 
İshaq bəy Üzri  
Təzkireyi-İshaq 
XVIII 
əsrin  II 
yarısı 
4 fəsil 
10 
Əbu Talib xan 
Təbrizi 
Xülasətül-əfkar 
h.1206/1791 
? 
11 
Sultan Məhəmməd 
mirzə Bahadır xan 
Səfəvi  
Töhfətüş-şüəra  
h.1211/1796-
1216/1801 
? 
 
 
 
 
XIX əsr 
 
 
 
12 
Əbdürrəzzaq bəy 
Dünbüli 
Təcrübətül-əhrar  və 
təsliyyətül əbrar  
h. 1228/1813 
3  fəsil 
 
 
Hədayiqül-üdəba 
h.1230/1814 
 
 
 
Nigaristani-Dara 
h. 1241/1825 
4 fəsil 

---

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
58 
13 
Məhəmməd Fazil xan 
Gorusi Ravi 
Əncüməni-xaqan 
h.1234/ 
1818-19 
4 əncümən 
14 
Mahmud mirzə Qacar 
Gülşəni-Mahmud 
h.1236/1820 
 
 
 
Bəyanül-Mahmud 
h.1240/1824 
2 qismət 
 
 
Nüqli-məclis 
h.1241/1825 
4 fəsil 
15 
Seyfüddövlə Sultan 
Məhəmməd Tağı 
Bəzmi-xaqan 
h.1245/1829 
1  bəzm,  5 
əncümən 
16 
Bəhmən mirzə 
Təzkireyi-Məhəm-
mədşahi 
1247/1831 
4 riştə 
17 
Məhəmməd Saleh 
Şamlu 
Məhəküş-şüəra 
h. 1252/1836 
 
18 
Hülaku mirzə Qacar 
Xərabat 
h.1255-1256/1839 
əlifba 
19 
Xudaverdi xan Qacar 
Təzkireyi-mədayih-i 
elxaniyyə 
h. 1256/1840 
- 
20 
Məhəmməd Bağır 
xan Qacar 
Fələkül-Mərrix 
h.XIII 
əsrin 
I 
yarısı 
- 
21 
Məhəmməd Həsən 
xan Etimadüssəltənə 
Xeyrati-hesan 
h.1304/1886-
1306/1888 
əlifba 
22 
Heydərqulu mirzə 
Təzkireyi-Xavər 
XIX əsr 
3 bəxş 
23 
Məhəmmədqulu 
Mirzə Qacar 
Təzkireyi-Xosrovi 
XIX əsr 
 
24 
Seyid Əzim Şirvani 
Təzkirə 
1875-1883 
4 fəsil 
25 
Məhəmməd Kazım 
Əsrar Əlişah Təbrizi 
Behcətüş-şüəra 
h.1294-99/  1877-
82 
əlifba 
26 
Əli Rza mirzə Qacar 
Bosatinül-xaqaniyyə 
XIX  əsrin  30-cu 
illəri 
5 bostan 
27 
Ziyai 
Təzkireyi-Ziyai 
XIX əsrin ikinci 
yarısı 
qarışıq 
28 
Əbülqasım 
Möhtəşəm Şirvani 
Əxtəri-taban 
h. 1298/1880 
əlifba 
29 
Mir Möhsün Nəvvab 
Təzkireyi-Nəvvab 
1891 
iki hissədə 
 
 
 
XX əsr 
 
 
 
30 
Məhəmməd ağa 
Müctəhidzadə 
Riyazül-aşiqin 
1910 
2 hissə 
(yalnız I cildi 
nəşr olunub) 
31 
Həsənəli xan Qa-
radaği 
Təzkireyi-Qaradaği 
XX əsrin əvvəlləri 
- 
32 
İbrahim Tahir 
Musayev 
Riyazül-arifin 
1918 
 
33 
Şəmsəddin xan 
Həqqi Təbrizi 
Əncümənül-üdəba 
h.1307-1310/ 
1928-1931 
3 qismət və 9 
cild 
34 
Məhəmmədəli 
Tərbiyət 
Danişməndani-
Azərbaycan 
1935 
əlifba 
 
35 
Qulam Məmmədli 
Təzkirə 
1954 
əlifba 
36 
Seyid Əbdülhəmid 
Xalxali 
Təzkireyi-şüərayi-
müasiri-İran 
1333 / 1954 
2 cilddə 
37 
Əziz Dövlətabadi 
Süxənvərani-
1956 
Coğrafi 

---

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
59 
Azərbaycan 
 
 
Sərayendeqani-şeri-
parsi dər Qəfqaz 
1991 
coğrafi  
 
38 
Əli Nəzmi 
Devist süxənvər 
1396/1976 
- 
39 
Yəhya Şeyda 
Ədəbiyyat ocağı 
1985-2002 
coğrafi 
40 
Məhəmməd Deyhim 
Təzkireyi-şüərayi-
Azərbaycan 
1989-1992 
coğrafi 
 
 
 
XXI əsr 
 
 
 
41 
Şahin Fazil 
Təzkireyi-Şahin 
2006 
- 
 
 
2.5. TARĠXĠ ƏSƏRLƏRĠN TƏZKĠRƏ HĠSSƏSĠ 
 
Bioqrafik  əsərlər  bəzən  müstəqil,  bəzən  isə  başqa  bir  əsərin 
bir  bölümü  olaraq  qələmə  alınır.  İkincidə  daha  çox  tarix  kitabla-
rının bir bölümü olaraq  bioqrafik  əsərlərə  rast  gəlirik
74
.  Azərbay-
can və Osmanlı müəlliflərinin qələmə aldıqları ümumi tarixlər içə-
risində  şairlər  haqqında  məlumat  verilməsi  ənənəsi  də  olmuşdur. 
Prof. M.İsen XVI əsr Osmanlı bioqrafiya ənənəsinin 3 fərqli növü-
nün olduğunu qeyd edir: 
1.
 
Ümumi tarixlərdə yer alan bioqrafiyalar; 
2.
 
Şəqaiq, təlif, tərcümə və zeyllərdə yer alan bioqrafiyalar; 
3.
 
Şüəra təzkirələrində verilən bioqrafiyalar
75
. 
Araşdırmalar  nəticəsində  məlum  olmuşdur  ki,  orta  əsrlərdə 
Şərq müəlliflərinin bəzi tarixi əsərlərində şairlərə xüsusi yer ayrıl-
mışdır.  Məsələn,  Hülakular  dövrünün  tarixçisi  Həmdullah  Mus-
tovfi Qəzvininin h. 730/1330-cu ildə yazdığı “Tarixi- güzidə” əsə-
rinin beşinci babının altıncı fəsli şairlərin tərcümeyi-hallarına həsr 
olunmuşdur
76
.  
Səfəvilər  dövründə,  XVII  əsrdə  yaşayıb-yaratmış  və  Azər-
baycanın qızılbaş tayfalarına mənsub olmuş üç tarixçi öz əsərlərin-
də şairlərin həyat və yaradıcılıqlarına xüsusi fəsillər ayrılmışdır. 
                                                 
74
 Bayram Ö. Gülistan-i İremin tezkire kısmı // Klasik Türk Edebiyatında Biyog-
rafi Sempozyumu Bildirileri. Ankara: AKMBY, 2011, s. 109. 
75
 İsen M. Tezkireden bioqrafiye. – İstanbul: 2010, s. 8. 
76
 Məani Ə.G. Tarixi-təzkirəhayi-farsi. II c., s. 549.   

---