Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti A.Ş.İbrahiMov, Z. A. abdulova, L. N. mehdiyeva mikologiya (dərslik)

 

  yuxarıda deyildiyi kimi keçiricilik, daxil olan maddələr isə 

permeandalar adlanır. Permeandaların hüceyrəyə daxilolma 

sürəti (v), onların molekul çəkilərinin (M) kvadrat kökü ilə tərs, 

qatılıq qradiyenti (c

0

-c

i

) və lipidlərdə  həllolma dərəcəsi (k) ilə 

düz mütənasibdir.  

                             

)

(

1

0

i

c

c

M

k

const

v

−

⋅

⋅

=

 

Molekul nə  qədər kiçik və lipidlərdə çox həll olursa bir o 

qədər membrandan asanlıqla keçir.  

Maddələrin membrandan keçməsi aşağıdakı  mərhələlərdən 

ibarətdir: maddələrin membran fazasına daxil olması, membran 

fazasında hərəkəti və onların membrandan çıxması. Bu 

mərhələlərdən, bütövlükdə prosesin sürətini məhdudlaşdıranı, 

maddələrin membran fazasına daxil olmasıdır. 

Maddənin kiçik hissəcikləri, membrandan, onun yağlarda 

həllolma qabiliyyətinə müvafiq şəkildə deyil, daha tez keçir. 

Çox güman ki, belə kiçik hissəciklər membranın lipid fazasında 

olan məsamələr vasitəsilə hüceyrəyə sürətlə daxil ola bilir. Bu 

cür təsəvvürlər, maddələrin hüceyrəyə keçməsinin iki yolu 

haqda olan və «lipid süzgəci» adlandırılan nəzəriyyənin əsasını 

təşkil edir. Bu nəzəriyəyə görə daha iri, xüsusilə lipofil 

molekullar hüceyrəyə lipid təbəqəsi vasitəsilə diffuziya 

olunduqları halda, kiçik hissəciklər isə, membranın 

məsamələrindən «süzülməklə» keçirlər. 

Maddələrin hüceyrəyə aktiv (metabolik) daşınmasında əsasən 

iki funksiya yerinə yetirilir: 1) maddə üçün membran, ya keçirici 

olmayan, yaxud da az keçiriciliyə malik olan hallarda, həmin 

maddənin membran vasitəsilə daşınması; 2) maddə hüceyrədə 

kimyəvi potensialın və ya qatılıq qradiyentinin əksinə toplana 

bilir. 

Aktiv daşınmaya enerji, ATP formasında sərf olunur. 

Bundan başqa, aktiv daşınma, xüsusi daşıyıcılar vasitəsilə həyata 

keçirilir. Bu daşıyıcılardan hər biri substrat spesifikliyinə 

malikdir. Substrata görə spesifiklik membrandakı zülalların 

 

  hesabına əldə olunur. Membran zülalları ya substratın hər hansı 

alçaqmolekullu daşıyıcı ilə birləşməsini kataliz edir, ya da özü 

bilavasitə daşıyıcı rolunu oynayır. Maraqlıdır ki, ATP-dən asılı 

olmayan aktiv daşınma mexanizmi, plazmalemmada yox, 

mitoxondrilərin membranlarında mövcuddur. Bunu sübut edən 

dəlillərdən biri də odur ki, elektronların daşınmasını deyil, ATP-

nin sintezini pozan ayırıcı agentlər, maddələrin mitoxondrilərə 

yox, hüceyrəyə daxil olmasını zəiflədir.  

---

 

 

III  FƏSİL 

 

GÖBƏLƏKLƏRDƏ  

QİDA MADDƏLƏRİNİN METABOLİZMİ 

 

3.1. Tənəffüs və qıcqırma. Ümumi anlayışlar 

 

Üzvi maddələrin parçalanması – dissimilyasiya 

(katabolizm) zamanı alınan enerji, hüceyrənin enderqonik 

reaksiyalarının gedişinə  sərf olunur. Demək olar ki, bütün 

orqanizmlərdə dissimilyasiya prinsipcə yaxın yollarla həyatа 

keçir.  

Dissimilyasiyanın iki əsas forması vardır: 1) tənəffüs; 2) qıc-

qırma. Qıcqırma prosesi nəticəsində üzvi maddələr axıra qədər 

parçalanmadıqlarından, toplanan son məhsullar enerji 

baxımından zəngin olur. Lakin tənəffüs zamanı üzvi maddələr 

sonadək (tamamilə) parçalanır, buna görə  də, tənəffüsün son 

məhsullarında enerji ehtiyatı çox azalır. Özünün miqyasına və 

əhəmiyyətinə görə  tənəffüs, qıcqırma prosesindən xeyli 

genişdir. Bununla belə, qıcqırma prosesi, tənəffüsə nisbətən 

üzvi maddənin parçalanmasının həm sadə, həm də daha qədim 

formasıdır. Tənəffüs və  qıcqırma bioloji oksidləşmənin iki 

tərəfidir. Qıcqırma və 

tənəffüsün 

əsas substratları 

karbohidratlardır. 

Hüceyrə kimi mürəkkəb sistemdə çoxlu sayda gedən 

müxtəlif proseslər, yalnız çox dəqiq surətdə  tənzimlənmə  və 

hüceyrə elementlərinin bir-birilə sinxron şəkildə qarşılıqlı təsiri 

şəraitində mümkündür. Belə qarşılıqlı təsir tənəffüs adlandırılan 

funksiyanın əsasını təşkil edir. 

Üzvi maddələrin çevrilməsini həyata keçirən oksidləşmə – 

reduksiya proseslərinin məcmusu tənəffüs adlanır. Tənəffüs 

prosesini empirik şəkildə aşağıdakı kimi yazmaq olar. 

C

6

H

12

O

6

 + 6O

2

 

→ 6CO

2

 + 6H

2

O    ∆G

0

= - 686 kkal/mol 

Uzun müddət, tənəffüs prosesinin bioloji əhəmiyyətini 

ancaq üzvi maddələrin çevrilməsi nəticəsində enerjinin 

 

  ayrılması  və onun sonradan müxtəlif prosesllərdə istifadə 

olunması kimi başa düşürdülər. Lakin sonralar bu prosesin 

biokimyəvi təbiətini və onun enzimatik sistemlərini  ətraflı 

öyrəndikdə, məlum oldu ki, bu halda əmələ  gələn aralıq 

məhsullar fəal metabolitlər olub, hüceyrənin mübadilə 

reaksiyalarında mühüm rol oynayır. 

Əgər göbələk hüceyrəsi, bir qram molekul şəkərə görə 

tənəffüs prosesində təxminən 686 kkal enerji ayırırsa, qıcqırma 

zamanı isə ayrılan enerji 

≈ 28 kkal-dir. Odur ki, qıcqırma 

prosesində  tənəffüsdəki qədər (686 kkal) enerji almaq üçün 

istifadə edilən qidanın miqdarı təxminən 25 dəfə çox olmalıdır. 

Beləliklə  də, qəbul olunan qidanın çox hissəsi enerji 

sərfiyyatına getdiyindən, odur ki, mitsellərin  əmələ  gəlməsinə 

sərf olunan şəkərlərin, göbələk tərəfindən mənimsənilən şəkərin 

ümumi miqdarına olan nisbəti – qənaət  əmsalı çox nadir 

hallarda 50%-dən çox olur. Mühitdə  şəkərin qatılığı çox 

olduqca (10-20%) göbələklərdə bu əmsal bəzən 10-12%-ə 

düşür. 

Göbələklərdəki metabolizmdə, termodinamik nisbətlər 

Rubner  əmsalı formasında ifadə edilir. Bu əmsal, böyüyən 

mitselin sərf etdiyi (kkal/q) enerjinin, göbələk tərəfindən mə-

nimsənilən karbon mənbəyinin ümumi enerjisinə olan (kkal/q) 

nisbətdir. Mitsellərdə olan maddələrin enerji tutumu (miqdarı), 

qlükozadakı miqdardan çox olduğundan odur ki, Rubner 

əmsalı, qənaət əmsalından adətən böyük olur.  

İki fizioloji funksiya: tənəffüs və qıcqırma nəinki əlaqələri 

olmayan proseslərdir, əksinə onlar bir-birilə genetik əlaqədədir. 

Belə ki, tənəffüs substratının (şəkərlərin) çevrilməsinin ilk 

mərhələsi həm tənəffüs, həm də  qıcqırma üçün ümumidir. 

Yəni:  

                                     C

6

H

12

O

6

 

(şəkər) 

 

 

aralıq məhsullar 

                                                                                                     

---