Azərbaycanda Azad Sözə Basqı Davam Edir
Yüklə 280,68 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Çap mediasının məhdudlaşdırılması
- Fəsil 5: Onlayn ifadə azadlığı 10
- Nicat Əliyev və Fərəməz Novruzoğlu
- Elnur Məcidli
- Turqut Qəmbər
- Türkel Əlisoy
2013-cü ilin Birinci Rübünü Əhatə Edən İfadə Azadlığı Hesabatı
Reportyorların Azadlıq və Təhlükəsizlik İnstitutu 21
birliklərin fəaliyyəti) haqqında çox yığcam, bəzən hətta yanlış məlumat verir. İTV hər hansı şəxs və ya təşkilat barədə səhv məlumat yayımladığı zaman isə qarşı tərəfin cavab vermə hüququnu tanımır- onlara cavab vermələri üçün efir vaxtı ayrılmır.
Azərbaycanda dövlət-vətəndaş ünsiyyətini təmin edən 9 milli televiziya kanalı “yuxarıdan aşağı” prinsipi əsasında birtərəfli fəaliyyət göstərir, yəni yalnız dövlət məlumatları vətəndaşlara çatdırılır. Bu telekanalların xəbər yayımı prezident aparatı tərəfindən tənzimlənir ki, nəticədə də onların xəbər reportajları bir-birinə oxşar olur. Bu nəzarət forması məcburi xarakterli deyil, belə ki, televiziya kanallarının rəhbər şəxsləri ölkənin hakim rejimə yaxın olan siyasi elitasının nümayəndələridir. Siyasi xəbərlərin işıqlandırılmasına gəlincə burada yalnız bir fikir hakimdir: Azərbaycanda hansı problemin mövcud olmasından asılı olmayaraq prezident Əliyevin hakimiyyəti sarsılmazdır və ona heç bir siyasi alternativ yoxdur. Bu telekanallar hökumətin siyasi məqsədlərinə qulluq edərək müəyyən məsələlərə, şəxslərə və statistikaya daha çox, bəzilərinə isə daha az əhəmiyyət verməklə, bəzilərinə isə ümumiyyətlə əhəmiyyət verməməklə ictimai fikri formalaşdırır və xalqa hakim rejimin siyasi maraqlarının lehinə olan fikirləri təlqin edir.
Azərbaycanda siyasi müstəvidə rəqabətin olmadığı kimi, siyasi xəbərlərin çatdırılmasında da altı özəl telekanal arasında rəqabət yoxdur. Əyləncə proqramlarına gəldikdə isə bu sahədə gərgin rəqabət mühiti hökm sürür. Altı özəl telekanalın hər biri reklam gəlirləri hesabına fəaliyyət göstərən kommersiya hüquqi şəxslər olsalar da, onlara dövlət tərəfindən ciddi nəzarət olunur.
Dövlətin təbliğatını gəlirli biznes fəaliyyəti ilə birləşdirmək işə yarayır, çünki bu, telekanalların daha əyləncəli olmasına, izləyicilərin və reklam sifarişlərinin artmasına səbəb olur. Qlobal maliyyə böhranından əvvəlki illərdə reklam bazarı daha gəlirli olsa da, hazırda da milli telekanallar bu sahədən gəlir əldə etməkdə davam edirlər. Azərbaycanda bir çoxları üçün – rayon yerlərində yaşayanlar, yaşlılar, daha aşağı səviyyəli təhsilə malik şəxslər və imkansızlar üçün xidmət haqqı tələb etməyən milli televiziya əyləncənin yeganə əlçatan formasıdır. Telekanalların teleserial və digər əyləncəli şoular vasitəsilə topladığı tamaşaçı auditoriyası ölkədə baş verən hadisələr barədə xəbərləri də elə bu kanallardan izləyir.
Dövlət “Milli Televiziya və Radio Şurası” (MTRŞ) vasitəsilə yayım lisenziyalarının verilməsinə tam nəzarət etdiyi üçün, lisenziyalaşdırma prosesi qeyri-obyektiv və qərəzli olaraq qalır. MTRŞ birbaşa prezident tərəfindən təyin olunan yeddi üzvdən ibarət olub tamamilə dövlət büdcəsindən maliyyələşir. Bu qurumun müstəqil olmasına heç bir hüquqi zəmanət yoxdur. Dövlət himayəsində olmayan müstəqil yayımçılar (məsələn, Obyektiv TV) illərlə cəhd etsələr də, yayım üçün lisenziya əldə edə bilmirlər.
Son zamanlar hökumət yeni potensial yayımçıların boş tezlik əldə etmələri üçün keçirilən tenderlərin sayını minimuma endirib. 2010-cu ilə qədər yayımçılara lisenziyaların verilməməsi boş tezliklərin olmaması ilə əsaslandırılırdı. Lakin həmin vaxt MTRŞ teleradioyayımı haqqında qanunun tələblərini pozaraq yayım üçün boş tezliklərin siyahısını dərc etməkdən imtina edirdi. İndi isə, MTRŞ bildirir ki, tezliklər kifayət qədərdir, amma Azərbaycan kimi kiçik ölkədə çoxsaylı telekanalların olmasına ehtiyac yoxdur. Habelə MTRŞ rəsmiləri bəyan edirlər ki, yeni telekanalların açılacağı təqdirdə mövcud telekanalların reklamdan gələn gəlirləri azalacaq ki, bu da nəticə etibarilə telekanalların işinin keyfiyyətinə pis təsir göstərəcək. 7 MTRŞ-nın bu arqumenti bir daha onu göstərir ki, hakimiyyət teleradio yayımı bazarına yeni müstəqil iştirakçıların daxil olmasına imkan vermək istəmir və bununla da medianın inkişafına mane olur.
Efirə lisenziyanın alınmasının mümkünsüzlüyü onlayn telekanalların yaranması zərurətini ortaya çıxarıb. Bu gün ölkədə dörd onlayn televiziya var ki, onların da üçünün hazırladığı məzmunlar alternativ fikirləri əks etdirir. Amma iri həcmli video məzmunların sayta yüklənməli olduğunu nəzərə alsaq, mobil və stasionar internetin sürətinin az, qiymətinin isə baha olması mövcud seqmentin inkişafını ləngidir. Yalnız ölkədə hamı üçün çatımlı və qiymətcə münasib olan optik şəbəkə qurulduğu təqdirdə onlayn telekanallar kifayət qədər populyarlıq qazanıb, ənənəvi telekanallarla rəqabət apara bilər.
Hesabat dövründə yerli mediada gedən məlumatlara görə, yerli hakimiyyət orqanları Bərdədə Türkiyənin 7 http://bit.ly/PaLcLA 2013-cü ilin Birinci Rübünü Əhatə Edən İfadə Azadlığı Hesabatı
Reportyorların Azadlıq və Təhlükəsizlik İnstitutu 22
Media TV telekanalının ictimai yerlərdə izlənməsinə qadağa qoyub. Media TV Azərbaycanın regionları ilə bağlı hazırlanan “Azərbaycan Saatı” müxalifyönlü proqramın yayımlandığı peyk telekanalıdır. “Azərbaycan Saatı” qeyri-döyüş şəraitində əsgərlərin ölümü məsələsinin geniş ictimai müzakirələrə səbəb olmasında mühüm rol oynayıb. Məlumatlara görə, Bərdə polisi kafe və çayxana sahiblərindən peyk antenləri yığışdırmağı tələb edib, buna əməl olunmayacağı halda isə həmin obyektlərin bağlanacağı ilə bağlı sahiblərinə xəbərdarlıq edilib.
Birbaşa siyasi nəzarət və iqtisadi təzyiqin tətbiq olunması, habelə ədalətli qaydaların mövcud olmaması Azərbaycanda peşəkar jurnalistikanın inkişafına ciddi zərər vurur. Bu hal xüsusilə çap mediası üçün xarakterikdir.
Hakim rejim tənqidçi qəzetlərin reklam gəlirlərinə təsir etməklə, bu qəzetlərin yayımına problem yaratmaqla və onlara qarşı diffamasiya ittihamları irəli sürməklə onları susdurmağa çalışır. Bunun nəticəsi olaraq ictimai tənqid və mühüm ictimai məsələlərin müzakirəsi getdikcə daha da azalır. Hökumətə-meylli nəşrlərin yüksək satış imkanlarına malik olması və tərəfsizliyi təmin edən standartların mövcud olmaması Azərbaycanda çap mediası üçün qeyri-bərabər rəqabət mühiti yaradır. Dövlət çap mediasına iqtisadi təzyiq yolu ilə nəzarət edir. Dövlətə məxsus və hakimiyyətə yaxın media orqanları həm dövlət idarələrinin bu nəşrlərə icbari abunəsindən, həm də dövlət şirkətlərinin üstünlük təşkil etdiyi reklam bazarından əldə etdikləri gəlirlər hesabına maliyyələşir. “Azadlıq” qəzetinin baş redaktor müavini Rahim Hacıyevin sözlərinə görə, şirkətlərin tənqidçi mediada reklam yerləşdirməsinin qarşısı hədə-qorxu ilə alınır. 8
Mətbuat yayımı şirkətlərinə nəzarət tənqidçi mətbu orqanları üçün bazarı daha da məhdudlaşdırır. 2012-ci ildə Bakı şəhəri ərazisində, xüsusilə şəhərin mərkəzində üzərində Press-Köşk yazılmış və içində qəzetdən başqa hər cür ərzaq və məişət mallarının satıldığı yaraşıqlı köşklər yerləşdirilib. Bu köşklərin yanında isə kiçik stellajda bir neçə nüsxə qəzetə rast gəlmək olar. Kimə məxsus olması barədə məlumatın gizli saxlandığı bu köşklər “Qaya” və “Qasid” mətbuat yayımı şirkətlərinə məxsus köşklərin əvvəllər yerləşdiyi ərazilərdə qurulub.
“Qaya” və “Qasid” şirkətləri abunədən əldə olunan gəlir baxımından da ağır zərbə alıblar. “Qaya” Mətbuat Yayımının direktoru Xanhüseyn Əliyevin verdiyi məluma görə, bütün dövlət müəssisə və təşkilatlarına yalnız “Kaspi” Mətbuat Yayımı şirkətinə abunə olmaları ilə bağlı şifahi tapşırıq verilib. 9
gələn gəlirlərinə ciddi şəkildə təsir göstərib. Mətbuat yayımın bütün istiqamətlərdə (səyyar, köşklər və abunə) inhisara alınması gələcəkdə istənilən qəzet və jurnalın hökumət tərəfindən asanlıqla satışdan çıxarılmasına şərait yarada bilər.
Müxalif və müstəqil qəzetlərin yayımla bağlı problemi təkcə Bakı ilə sərhədlənmir. Hesabat dövründə Naxçıvanda hökuməti tənqid edə qəzetlərin satışına qadağa qoyulması ilə bağlı məlumatlar dərc olunub. Həmin məlumata görə, tənqidi qəzetlərə nə köşklərdə, nədə Naxçıvan poçtunda rast gəlmək mümkün olmayıb. “Azadlıq” və “Yeni Müsavat” qəzetlərinin ümumiyyətlə tapılmadığı qeyd olunub.
. 8 http://bit.ly/13UuBn6
9 Azərbaycan Redaktorlar Birliyinin 2012-ci ilin iyununda keçirilmiş konfransında qeyd olunub: http://bit.ly/ZaN73d
2013-cü ilin Birinci Rübünü Əhatə Edən İfadə Azadlığı Hesabatı
Reportyorların Azadlıq və Təhlükəsizlik İnstitutu 23
Fəsil 5: Onlayn ifadə azadlığı 10 Ötən bir neçə il ərzində texnikanın inkişafı və artan istehlakçı tələbi daha çox insanın internetə çatımlılığını mümkün etmişdir ki, bunun da nəticəsində həm Azərbaycanda, həm də dünya miqyasında internetdən istifadə edənlərin sayında artım müşahidə olunmuşdur. Hazırda Azərbaycan əhalisinin üçdə bir hissəsinin internetə çıxışı var ki 11 , bu da interneti informasiya mübadiləsi platformasına çevirmişdir. İnternetdən istifadənin yüksəlməsinə paralel olaraq insanların internetə çatımlılığını və onların onlayn fəaliyyətini məhdudlaşdırma hallarında da artım müşahidə olunmuşdur.
Azərbaycanda internet qismən azad hesab oluna bilər. Lakin 2012-ci ildə Bakıda keçirilmiş İnternet İdarəçilik Forumundan sonra, xüsusilə də 2013-cü ilin ilk rübündə, bu sahədə bir çox narahat edici hallar baş verib.
Onlayn ifadə azadlığına ən böyük təhlükə internetdə tənqidi fikirlər səsləndirmiş şəxslərin hökumət tərəfindən təqib olunması olmuşdur. Texniki cəhətdən Azərbaycanlılar internetdə istədiklərini edə bilsələr də, bunun arzuolunmaz nəticələrə aparıb çıxarmayacağına heç bir zəmanət verilə bilməz. Əksinə, əgər kimsə internetdə öz fikirlərini bildirərkən "müəyyən hədd"i keçirsə, məsələn, etiraza çağırış edirsə, korrupsiya faktlarının üstünü açırsa yaxud da prezidenti və onun ailəsini tənqid edirsə, özünü böyük təhlükəylə üz-üzə qoyur.
Martın sonunda internetdə səsləndirdikləri tənqidi fikirlərə görə həbsdə saxlanan jurnalistlərin sayı iki olmuşdur: Nicat Əliyev və Fərəməz Novruzoğlu. Bundan başqa, onlayn fəaliyyətlərinə görə Vüqar Qonaqov və Zaur Quliyev də müəyyən müddət həbs cəzası çəkiblər. 12 Xaricdə mühacirətdə yaşayan bloqçu Elnur Məcidlinin də Azərbaycana geri döndüyü təqdirdə həbs olunma təhlükəsi var- belə ki, blogger Facebook vasitəsilə etiraza çağırış etməkdə ittiham olunur.
Facebook-dan istifadə etməklə etiraz aksiyalarını təşkil edən fəallar sərbəst toplaşma haqqında qanuna edilmiş son dəyişikliklərə uyğun olaraq yüksək məbləğdə cərimələnirlər. Məsələn, yanvarın 26-da N!DA vətəndaş hərəkatının fəalı Turqut Qəmbər Facebook vasitəsilə etiraza çağırdığına görə 2500 manat cərimə olundu. Eyni ittihamla əvvəllər bir dəfə də həbs olunmuş blogger Emin Milli 15 gün inzibati həbs cəzası aldı. Məhkəmə qərarında göstərilirdi ki, gənc fəallar Facebook-da “qanunsuz” çağırışlar yerləşdirməklə vətəndaşları qanunsuz etiraz aksiyasında iştiraka dəvət ediblər.
Fevralın 27-də polis əməkdaşları AXCP gənclər hərəkatının üzvü Türkel Əlisoyun yaşadığı evə gələrək onu Bakı Şəhər Baş Polis İdarəsinə aparıb. Orada Cinayət-Axtarış İdarəsinin rəisi Əliaslan Ağayev Türkelə Facebook səhifəsindən çıxarışların çap versiyasını göstərərək onu tələbələri dərsə getməməklə etiraza səsləməkdə günahlandırıb. Əlisoy yeddi saat polis idarəsində saxlanıb. Polis Əlisoyu Facebook-da etirazlara çağırışa davam etdiyi təqdirdə ona qarşı cinayət işinin açılacağı ilə hədələyib.
Sosial medianın ölkədə artan nüfuzunu hiss edən hakim partiyadan olan deputatlar öz çıxışlarında sosial şəbəkələrin, xüsusilə də Facebook-un, tənzimlənməli və hətta bloklanmalı olduğunu vurğulayıblar. Məsələn, martın 28-də hakim partiyadan olan nüfuzlu deputat Siyavuş Novruzov parlamentə “vətəndaşların şərəf və ləyaqətini qorumaq” məqsədi ilə sosial medianı hüquqi cəhətdən tənzimləməyi təklif edib.
10 Azərbaycanda onlayn ifadə azadlığı haqqında daha ətraflı məlumatı Onlayn İfadə Təşəbbüsü Koalisiyasının 2012-ci ilin noyabrında hazırladığı “Azadlıq Axtarışında: Azərbaycanda Onlayn İfadə” adlı hesabatdan əldə edə bilərsiniz. Hesabat aşağıdakı linkdədir: http://bit.ly/102EIyc
11 http://bit.ly/KsXwTl 12 Bu məsələlər hesabatın Üçüncü Fəslində daha ətraflı müzakirə olunur. 2013-cü ilin Birinci Rübünü Əhatə Edən İfadə Azadlığı Hesabatı
Reportyorların Azadlıq və Təhlükəsizlik İnstitutu 24
Azərbaycan hakimiyyəti internetə getdikcə daha çox nəzarət etməyə cəhd etsə də, internet əksər vətəndaşlar üçün xəbərin əsas mənbəyi olan çap və yayım mediasına nisbətən daha az məhdudlaşdırılmış hesab oluna bilər. 1999-cu ildə qəbul olunmuş “KİV haqqında qanun” interneti kütləvi informasiya vasitəsi hesab edir. Bu səbəbdən, qanunla KİV-lərə şamil olunan bütün problematik qaydalar eynilə internetin tənzimlənməsi üçün də tətbiq oluna bilər. Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi (RİTN) ölkədə internetin tənzimlənməsi ilə məşğul olan əsas qurumdur. Lakin ekspertlər bu funksiyanın həm də dövlət nəzarətində olmayan digər bir quruma da verilməsinin vacibliyini vurğulayırlar. Nazirlik milli “.AZ” domeninin verilməsinə də məhdudiyyətlər tətbiq edir. Onlayn media Azərbaycanda senzuradan azad olsa da, hakimiyyət bu mediaya da nəzarət etməyə cəhd göstərmişdir. 13 Hökumət rəsmilərinin çıxışlarından belə başa düşmək olar ki, internetə nəzarətin hüquqi mexanizmləri (məsələn onlayn televiziyaların lisenziyalaşdırılması) yaxınlarda tətbiq oluna bilər. Məsələn, yanvarın 10-da verdiyi açıqlamada MTRŞ rəhbəri Nuşirəvan Məhərəmli bildirib ki, ənənəvi telekanallarda olduğu kimi onlayn televiziyalar da lisenziyalaşdırılmalıdır.
RATİ həmçinin “uşaqları internetdə pornoqrafiya və digər zərərli məzmunlardan qorumaq” adı altında hökumətə interneti geniş şəkildə tənzimləmək hüququ verəcək qanunun qəbul olunması planlarından ciddi narahatlıq hissi keçirir. Çünki avtoritar rejimlərdə belə qanunun qəbul olunması çox zaman internetin texniki senzuraya məruz qalması ilə nəticələnir. Məsələn, hökumət qurumları qadağan olunmuş saytların “qara siyahı”sını hazırlayır və bu saytlara giriş bloklanır.
13 http://bit.ly/aJTzXs
2013-cü ilin Birinci Rübünü Əhatə Edən İfadə Azadlığı Hesabatı
Reportyorların Azadlıq və Təhlükəsizlik İnstitutu 25
Nəticə
2013-cü ilin əvvəlində Azərbaycanda ifadə azadlığının durumu son dərəcə ağır olaraq qalıb. Rejim cəmiyyətin diqqətini hökumətin korrupsiya əməllərindən, hakimiyyətə qarşı etiraz aksiyalarından, və ölkədəki digər sosial problemlərdən yayındırmaq və tənqidi səsləri susdurmaq üçün düşünülmüş və düşünülməmiş üsullardan istifadə edir.
Yaxınlaşmaqda olan prezident seçkilərinin beynəlxalq standartlara uyğun olaraq azad və ədalətli hesab olunması üçün hökumət bərabər şərait yaratmalı, bütün namizədlərin və onların tərəfdarlarının birləşmə və ifadə azadlığı hüquqlarına hörmətlə yanaşmalı və bu hüquqları təmin etməlidir.
Media azadlığı seçkilər keçirilən zaman və seçki ərəfəsində xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Senzura, təhdid, həbs və tənqidi səsləri susdurmağın digər formaları azad seçki anlayışı ilə qətiyyən bir araya sığmır.
Seçkilərin mediada ədalətli və peşəkarcasına işıqlandırılması üçün hökumət seçkiləri işıqlandıran jurnalistlərin bütün lazımi məlumatlarla tam, ədalətli və effektiv şəkildə təmin olunmasına şərait yaratmalı; jurnalistlərin şəxsi təhlükəsizliyini və onların təhlükəsiz mühitdə fəaliyyət göstərməsini təmin etməli; seçki zamanı seçkilərin mediada peşəkar işıqlandırılması prinsiplərini, jurnalist hüquqlarını, seçki prosesini, təhlükəsizlik haqqında məlumatı, həmçinin insan haqları xüsusən də ifadə azadlığı haqqında beynəlxalq qanunvericilikdən qeydləri də özündə əks etdirən təlimat kitabçaları hazırlayıb yaymalıdır. Yüklə 280,68 Kb. Dostları ilə paylaş:
|