Азярбайъан милли елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
147 müəyyən, həm də indiki zamanın davamedici formalarının qarşılığı olaraq Azərbaycan dilində indiki zamanın əsas ifadə forması işlənir. İngilis dilində statiklik və dinamiklik tamamlanmadığına görə həm indiki zamanın qeyri-müəyyən, həm də indiki zamanın davamedici formalarının işləndiyi halların müqabilində Azərbaycan dilində yalnız bir forma işlənir: You look (are looking) happy. “Sən xoşbəxt görünürsən”. My hands itch (are itching). “Mənim əllərim qaşınır (gicişir)” İ.Rəhimov və T.Hidayətzadə indiki zamanın davamedici formasının danışıq vaxtı davam edən hərəkəti göstərdiyini qeyd etməklə yanaşı, həmin cümlələrdə danışıq vaxtını ifadə edən zaman zərflərinin də (now, at the present, moment) işləndiyini qeyd edirlər. Listen, how well he is playing! “Gör, o nə yaxşı çalır!”. Burada da indiki zamanın davamedici forması çalır tipli indiki zaman forması ilə verilir. Biz yuxarıda indiki zamanın qeyri-müəyyən formasından bəhs edərkən bəzi məqamlarda onun yerlik halda və xəbərlik şəkilçisi ilə işlənən məsdərlə ifadə olunduğunu qeyd etmişdik. Qəribə burasıdır ki, ingiliscə indiki davamedici zamanın üçün həmin formadan istifadə etmək olmur. İ.Rəhimov və T.Hidayətzadə indiki davamedici zamanın formasının başqa bir xüsusiyyətini “icra etmək niyyətində olduğumuz və icrasına əmin olduğumuz hərəkəti” ifadə etmək kimi təyin edirlər [39, s.113]. Məsələn: I am buying a car soon “Bu yaxınlarda mən bir maşın alıram”. Müəlliflər həmin məqsədlə “to go + məsdər” konstruksiyasından da istifadə olunduğunu göstərirlər. I am going to buy a car soon “Mən bu yaxınlarda maşın almaq niyyətindəyəm”. Azərbaycan dilində məsdərlə yanaşı, kontekstual şəraitə işarə edən niyyət sözü də işlənmişdir. Diqqətəlayiq cəhət burasıdır ki, yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz məsdər forması kimi, niyyət sözü də yerlik hal və xəbərlik şəkilçilərinin əlavəsi ilə işlənir. Müasir Azərbaycan dilində həmin modal mənanı ifadə etməkdən ötrü başqa vasitələr də vardır: “gərək ədatı + felin arzu şəkli”, felin vacib şəkli: gərək alam, alasıyam. 148 İ.Rəhimov və T.Hidayətzadə indiki zamanın davamedici formasının Azərbaycan dilində verilməsi yollarından danışarkən məlum indiki zaman formasını qeyd edirlər, “to be going+məsdər” konstruksiyasını “bir şeyi etmək niyyətində olmaq (hazırlaşmaq)” şəklində verməyi təklif edirlər. I am going to tell you an interesting tale “Mən sizə bir maraqlı nağıl söyləməyə hazırlaşıram”. Deməliyik ki, bu hərfi tərcümə səviyyəsindədir. Kiməsə maraqlı bir nağıl söyləməyə hazırlaşan şəxs azərbaycanca, yəqin ki, belə deyərdi: “Sizə bir maraqlı nağıl danışım/danışmaq istəyirəm”. Burada arzu da, niyyət də, qətiyyət də vardır. İndiki zamanın bitmiş forması (The Present Perfeet Tense Form). [to have felinin indiki zamanı + əsas felin Participle II forması] İndiki zamanın bitmiş forması nitq zamanı qurtarmış hərəkəti ifadə etmək üçün işlənir. Hərəkətin icra olunması şəraiti (zamanı, yeri, tərzi) bu zaman elə bir əhəmiyyət kəsb etmir. We have bought a new TV set “Biz təzə televizor almışıq”. Göründüyü kimi, ingiliscə indiki zamanın bitmiş forması Azərbaycan dilində nəqli keçmiş zaman forması ilə verilir. Qeyd edək ki, rus dilində də vəziyyət buna oxşardır. Yuxarıdakı cümlə rusca belə tərcümə olunur: “Mı kupili novıy televizor”. İ.P.Krılova və Y.V.Krılova yazırlar: “The Present Perfect formasında olan fellər rus dilinə keçmiş zamanla tərcümə edilsə də, yadda saxlamaq lazımdır ki, ingilis dilində həmin hərəkətlər indiki zaman hərəkətləridir” [122, s.20]. Bunu bir tərəfdən köməkçi felin forması (Məsələn: He has come back), o biri tərəfdənsə indiki zamanın bitmiş forması keçmiş zaman (nəqletmə zamanı) yox, yalnız indiki zaman kontekstində işlənməsi göstərir. Yəni indiki bitmiş zamanla ifadə olunan hərəkət həmişə danışıq anına nisbətən verilir, ona “bağlanmış” olur. 149 İndiki zamanın bitmiş formasının ifadə etdiyi hərəkətlərin indiki zamana aid olduğunu dəyişmə (çevrilmə) də sübut edir: I have heard the doctor’s opinion = I knew the doctor’s opinion. Azərbaycan dilində nəqli keçmiş zaman forması keçmişdə baş vermiş hərəkəti bildirsə də və bu formanın əsasında tarixən keçmiş zaman feli sifəti dayansa da, onunla işlənən şəxs / kəmiyyət şəkilçisi məhz indiki zaman bildirir. Biz ingiliscə am, azərbaycanca -am/-əm morfemlərini dillərin uzaq keçmişinə aid şəkilçilər hesab edirik. Həmin məsələ ilə əlaqədar olaraq bunu da yada salmaq lazımdır ki, -am/-əm və s. şəxs / kəmiyyət şəkilçiləri (başqa sözlə, xəbərlik şəkilçiləri) təkcə fellərin ifadə etdiyi hərəkətləri deyil, adların müxtəlif kateqoriyalarının (isim, sifət, say və s.) ifadə etdiyi anlayış və təsəvvürləri də indiki zamanla bağlayır. Məsələn: Mən müəlliməm. Mən kiməm? Bir bikəsü - bixaniman (Füzuli). Sözümüz sözdür. Mən yaxşıyam, sən necəsən? Beləliklə, biz deyə bilərik ki, Azərbaycan dilində nəqli keçmiş zaman formasında hərəkətin qurtarmasını, tamam olmasını ifadə etmək vəzifəsi feli sifət tərkib hissəsinin üzərinə, həmin hərəkəti danışıq anına, indiki zamana bağlamaq vəzifəsi isə şəxs/kəmiyyət şəkilçisinin üzərinə düşür. Bu cəhətdən İ.Rəhimov və T.Hidayətzadənin indiki zamanın bitmiş formasının işlənməsinə dair qeydləri diqqəti cəlb edir: «Bu zaman forması keçmişdə icra olub-bitmiş, nəticəsi hal-hazırda meydanda olan hərəkəti göstərmək üçün işlənir. Həmin nəticə indiki zamanla əlaqədardır» [39, s.120]. The workers have built a new house “Fəhlələr təzə ev tikmişlər” Həmin zaman forması zaman zərfləri (today, this week / month, year, minute, afternoon, evening) ilə də işlənə bilir. I have not received a letter from him this week “Bu həftə mən ondan heç bir məktub almamışam” (Mən bu həftə ondan məktub almamışam). Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|