Азярбайъан милли елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
153 [To be felinin keçmiş zaman forması (was, were) + əsas felin -ing forması] Keçmiş zamanın davamedici forması keçmişdə dəqiq vaxt çərçivəsində və ya müəyyən vaxt ərzində davam etmiş hərəkəti bildirir. Onun əlavə xarakteristikası natamamlıq, dinamiklik və əyanilikdir. Ona görə də yalnız dinamik fellər bu formada işlənir. I was reading at 5 o’clock “Dünən saat 5-də mən oxuyurdum”. I was writing when he came “O gələndə mən yazı yazırdım”. We were working in the garden the whole day yesterday. “Dünən biz bütün günü bağda işləmişik / işlədik”. Keçmiş zamanın davamedici formasında hərəkətin uzun müddət davam etməsini bildirmək vəzifəsi felin formasından başqa, felin leksik-semantik əhatəsinin də üzərinə düşür. Həmin məna zamana işarə edən constantly, always, ever zəfləri ilə də ifadə olunur. He was always coming to our garden “O həmişə bizim bağa gəlirdi”. She was noisy and constantly trying to attract attention by any means “O, səs-küylü ili və həmişə, hər yolla özünü gözə soxmağa (başqalarının nəzərini cəlb etməyə) çalışırdı”. Beləliklə, biz görürük ki, keçmiş zamanın davamedici forması Azərbaycan dilində əsasən felin qeyri-qəti gələcək və indiki zaman formalarından düzəlmiş hekayə forması ilə ifadə olunur. Bəzi hallarda ilkin təşkiledicilər kimi nəqli, şühudi keçmiş zaman formaları da işə yarayır. Keçmiş zamanın davamedici forması keçmişə nisbətdə gələcək olan hərəkti bildirmək üçün də işlənir (qəti gələcək). Məsələn: At the end of the week she wired that she was returning “Həftənin axırında o, teleqram vurdu (göndərdi) ki, qayıdacaq / qayıdır”. Qeyd: Yadımıza salaq ki, indiki zaman forması hər iki dildə qəti gələcəyi bildirmək üçün də işlədilir. 154 Keçmiş zamanın davamedici forması intensivlik çaları ilə keçmiş zamanın qeyri-müəyyən forması əvəzinə və statiklik bildirən fellərlə də işlənir: I was seeing (was meeting) Tom regularly now “İndi mən Tomla tez-tez görüşürdüm / rastlaşırdım”. Keçmiş zamanın bitmiş forması (The Past Perfect Tense Form). [to have felinin qeyri-müəyyən keçmiş zaman forması (had) + əsas felin Participle II forması]. Keçmiş zamanın bitmiş forması keçmişdə müəyyən bir vaxta qədər bitmiş, tamamlanmış hərəkəti bildirmək üçün işlənir. Həmin vaxt zaman zərfləri, təyinedici cümlələrlə ifadə olunur. Məsələn: His wife didn’t tell him of the many presents which had came before and since the Wonderful Christmas (Th. Dreiser. Cennie Gerhardt, 62). “Hər halda arvadı o xoşbəxt milad bayramınadək və bayramdan sonra Brenderdən alınmış çoxlu həddiyyələr haqqında ona bir şey deməmişdi” (T.Drayzer. Cenni Herhardt, 47). I read attentively the note which he had left for me “Onun mənim üçün qoyub-getdiyi məktubu mən diqqətlə oxudum” hərfən: “O məktub ki, o mənim üçün qoyub-getmişdi, diqqətlə oxudum”. Gördüyümüz kimi, keçmiş zamanın bitmiş forması Azərbaycan dilində həm keçmiş zaman feli sifəti (yadımıza salaq ki, ingilis dilində bu zaman formasının əsasında keçmiş zaman feli sifəti durur), həm də şəxsli fel forması (nəqli keçmiş zaman formasından düzəlmiş forması) ilə verilir. Keçmiş zamanın bitmiş forması müəyyən hərəkətdən qabaq baş vermiş hərəkəti bildirir. Bu zaman onun cümlədəki yeri əvvəldə də, axırda da ola bilir. Bir qədər bundan qabaq verdiyimiz cümlələrdə cümlədə onun yeri axırda idi. İndi verəcəyimiz cümlədə isə onun yeri cümlənin əvvəlindədir. After they had written the exercises, they went to the cinema “Onlar çalışmaları yazıb-qurtardıqdan sonra kinoya getdilər” (Elə ki, onlar çalışmaları yazıb-qurtardılar, kinoya getdilər”. 155 Biz yuxarıda bir neçə dəfə “felin şəxssiz forması” terminindən istifadə etmişik və ingiliscə şəxsli fel formalarını bu şəkildə tərcümə etmişik. Bununla əlaqədar olaraq bir neçə söz demək istərdik. Felin şəxssiz formaları anlayışı Azərbaycan və ingilis dillərində bir-birini o qədər də tutmur. İngilis və başqa Avropa dillərində bu ad altında cümlənin mübtədası ilə şəxs və kəmiyyətə görə uzlaşmayan qeyri-finit formalar nəzərdə tutulur. Azərbaycan dilində feli sifətlər mübtəda ilə şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşır, amma cümlənin xəbəri olmur və belə bir məqamda o, predikativlik xüsusiyyətindən məhrum olur. Beləliklə, biz görürük ki, ingiliscə keçmiş zamanın bitmiş formasının Azərbaycan dilində kateqorial müqabili nəqli keçmiş zaman formasından düzəlmiş hekayə formasıdır. Ancaq onu fakültativ olaraq şühudi keçmiş zaman forması ilə də vermək olur. Bu məqamda əlavə vasitələrə də müraciət etmək mümkündür (bizim tərcümədə bu, tamamlayıcı feldir: …qurtardılar). Bizim müstəqil olaraq tapdığımız bu üsuldan keçmiş zamanın bitmiş formasının tərcüməsində İ.Rəhimov və T.Hidayətzadə də istifadə etmişlər: I had written the article by 5 o’clock “Saat 5-ə kimi mən məqaləni yazıb- qurtarmışdım” (s.129). Müəlliflər qeyd edirlər ki, keçmiş zamanın bitmiş forması Azərbaycan dilinə uzaq keçmiş zaman forması ilə tərcümə edilir. Bu münasibətlə verilmiş qeydlərdə deyilir ki, keçmiş zamanın bitmiş forması feli bağlama və feli sifətlə də tərcümə edilə bilir. At last, I met my school friend whom I had not seen for a long time “Nəhayət, mən uzun müddət görmədiyim məktəb dostuma rast gəldim”. Keçmiş zamanın bitmiş formasının bir işlənmə məqamı da yadasalma (xatırlama) konteksti ilə bağlıdır. Burada ardıcıl olaraq baş vermiş hərəkətlər və onlardan qabaq baş vermiş hərəkətlərin nisbəti diqqət mərkəzindədir. The morning was beautiful. I took a towel and went down to the beach, outside the hotel I met Max. I had gone to school with him “Gözəl bir səhər idi. Mən məhraba götürüb, Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|