Азярбайъан милли елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
138 “Xoşbəxtlikdən, yer üzü buludlarla örtülmüşdü və şəhərlərin işıqlarına görə istiqaməti müəyyən etmək olmazdı” (Artur Heyli, “Aeroport”, 317) [Xoşbəxtlikdən, yerin buludla örtülməsi o demək idi ki, heç kəs şəhərləri görüb müəyyənləşdirə (tanıya) bilməzdi]. Fortunately, the woman had left cust before the flight finished loading (Arthur Hailey, “Airport”, 251) “Nə yaxşı ki, minik başlanmamış, o qız rədd olub ordan getmişdi” (Artur Heyli, “Aeroport”, 232) [Xoşbəxtlikdən (nə yaxşı ki), qadın təyyarənin yüklənməsindən azca qabaq çıxıb (duşub) getmişdi]. Fortunately cümlənin ortasında Bu sözün cümlənin ortasında işlənməsinə aid əlimizdə yalnız bir misal var, lakin burada o, tam mənası ilə cümlənin ortasında deyil, tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələrindən birinin əvvəlində işlənmişdir. A trait of character of Coe Patroni’s was a white hot, violent temper; fortunately, the violent part was not easily set off, but once it was, all reason and logic deserted him (Arthur Hailey, “Airport”, 109) “Cou Pətroninin çılğın, ipə-sapa yatmaz xasiyyəti vardı; xoşbəxtlikdən, onu özündən dərhal çıxarmaq asan deyildi, ancaq özündən çıxdımı, ağlı da başından uçurdu” (Artur Heyli, “Aeroport”, 101) [Cou Pətroninin xasiyyəti tünd, çılğın idi: xoşbəxtlikdən, onu təbdən çıxarmaq asan deyildi, ancaq təbdən çıxdımı, ağıl və məntiq onu tərk edirdi]. Unfortunately – bədbəxtlikdən, təəssüf ki, əfsuslar olsun ki (köh.) Azərb.: xoşbəxtlikdən – bədbəxtlikdən, ing.: fortunately – unfortunately antonim cütlər təşkil edir. Həmin sözlər üçün eyni cümlədə iştirak etmək səciyyəvi deyil (ancaq bu istisna olunmur). Unfortunately sözü, sözdüzəltmə və semantik cəhətdən bağlı olduğu fortunately sözü kimi, cümlənin əvvəlində gəlib, bütün cümlədə ifadə olunan fikrə modal münasibət ifadə edir. Eyni sözü azərb.: bədbəxtlikdən sözü barəsində də demək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, fortunately, unfortunately sözləri- nin Azərbaycan dilində müqabilləri xoşbəxtlikdən, 139 bədbəxtlikdən sözləridir. Ancaq Azərbaycan dilində müvafiq məqamlarda nə yaxşı, nə əcəb, yaxşı ki, təəssüf ki, əfsuslar olsun ki modal ifadələri də işlənir. Təəssüf ki, əfsuslar ki modal ifadələri motivlərinə görə ing. unfortunately sözündən fərqlənsələr də, işlənmə məqamına görə ona uyğun gəlirlər. Unfortunately sözünə aid misalların sayı çox deyil. Əlimizdə olan misallarda bu söz istisnasız olaraq cümlənin başında gəlir. Unfortunately, it often didn’t (Arthur Hailey, “Airport”, 191) “Təəssüflər ki, tez-tez əksinə olur” (Artur Heyli, “Aeroport”, 177) [Təəssüf ki, çox vaxt bu belə olmur]. Unfortunately, the glamour no longer affected him personally (Arthur Hailey, “Airport”, 282) “Bədbəxtlikdən, bütün bunların Melə qətiyyən aidiyyəti yoxdur” [Bədbəxtlikdən, əfsun şəxsən ona daha təsir etmirdi]. Unfortunately, Lionel was now a long way from eighteen he was forty – eight (Arthur Hailey, “Airport”, 184) “Təəssüf ki, Layonel indi on səkkizdən uzun bir məsafədə idi; o, qırx səkkiz yaşında idi. 2.2.1. Nəticələr. 1. Modallıq çox mühüm dil kateqoriyalarından biridir. Onun ifadə vasitələrinin sayı dildən-dilə dəyişsə də, əsas sinifləri olan prosodik, leksik və qrammatik vasitələr dillər arasında eyniyyət təşkil edir. Azərbaycan və ingilis dillərinin materiallarının müqayisəli nəzərdən keçirilməsi də bu fikrin doğruluğunu təsdiq edir. 2. Modallıq kateqoriyasının mühüm ifadə vasitələrindən birini modal sözlər təşkil edir. Bunlar danışanın öz nitqində ifadə edilən fikrə münasibətini obyektiv gerçəkliyə nisbət, ağıl və düşüncə qaydalarına müvafiqlik, emosional qiymətvermə, insan həyatı və taleyində oynadığı rola görə ifadəsinə xidmət edən sözlərdir. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan və ingilis dillərində modal sözlər sahəsində birbaşa təmas nöqtələri olmasa da, həmin dillərin modal sözlərinin əsas sinifləri bir-birinə uyğun gəlir. 140 3. Modal sözlər mənsub olduqları dilin leksik sistemi və qrammatik quruluşu ilə sıx təmasda fəaliyyət göstərir və inkişaf edir. Modal sözlər tarixən dilin başqa kateqoriyalarından olan sözlərindən törəmişlər. Bundan başqa, modal sözlərin bir qismi müasir dildə mövcud olan başqa sözlərlə canlı sözdüzəltmə və semantik münasibətləri büruzə verir. Məsələn: Azərb. doğru → doğrudan, xoşbəxtlik → xoşbəxtlikdən; ing. like → likely, obvious → obviously və s. Dilin leksik sistemi ilə canlı əlaqələr modal sözlərin işlənməsinə də təsir göstərir. 4. Modal sözlər sadə və mürəkkəb cümlələrdə, dialoci nitqdə, nitq parçaları və nitq situasiyaları ilə sıx əlaqədə istifadə olunur. Onlar cümlənin müxtəlif yerlərində gələrək, olduqca rəngarəng cümləyaratma imkanları, qabiliyyəti nümayiş etdirir. Azərbaycan və ingilis dillərinin cümlə modellərini nəzərdən keçirdikdə görmək olur ki, onlar arasında həmin sahədə ümumi, oxşar cəhətlər çox olduğu kimi, fərqli cəhətlər də az deyil. Məsələn, bir çox modal sözlər ingilis dilində cümlənin ortasında və axırında gəldiyi halda, Azərbaycan dilində onların normal işlənmə mövqeyi cümlənin əvvəlindədir. 5. Modal sözlər arasında əksmənalılıq və yaxınmənalılıq münasibətləri tez-tez özünü büruzə verir. Bundan başqa, modal sözlərin bir qismi özlərinin sözdüzəltmə motivini saxlamış, bir qismi isə öz motivini itirmiş sözlərdir. Azərbaycan və ingilis dillərində motivini saxlamış sözlər arasında funksional oxşarlıq tapmaq daha asan olur. Məsələn, müq. et: xoşbəxtlikdən (xoşbəxt) – ing. fortunately (fortunate); Azərb. bədbəxtlikdən (bədbəxt) – ing. unfortunately (unfortunate). Motivini saxlamış sözlər daha artıq funksional sabitlik nümayiş etdirir. 6. Modal sözlərin işlədilməsi dil ənənəsindən çox asılıdır. Məsələn, Azərb. Ehtimal ki, modal sözünün işlənmə tezliyi onun ingilis dilindəki müqabili ilə müqayisədə o qədər də çox deyil. 7. Modal sözlər çoxfunksiyalılıq nümayiş etdirir. Dilin başqa sözləri kimi, bunlara da əsas məna və əlavə məna xasdır. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|