Азярбайъан Республикасы
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
41 Yuxarıda göstərilən mövcud problemin həlli üçün I və II Rusiya – Iran müharibələrinin tarixinin yenidən, obyektiv şəkildə tədqiqinə ehtiyac var. Bu müharibələrə münasibətdə əvvəllər olduğu kimi müasir dövrdə də Rusiya ilə yanaşı Iranın da işğalçı adlandırılması fikrimizcə düzgün deyildir. Abbas Mirzənin qoşunları ruslardan fərqli olaraq Azərbaycan ərazilərini düşməndən müdafiə etmək, Cavad xanın itiqamını almaq və işğal olunmuş torpaqları, o cümlədən Gəncəni işğaldan azad etmək olsa da bunun hələ də dərsliklərdə öz əksini tapmaması təəssüf doğurmaya bilməz. II Rus – Iran müharibəsi zamanı şimali Azərbaycanda "Ümummüsəlman üsyanı"nın baş verməsi və Iran qoşunlarının tərkibində Şirvan xanı Mustafa xan, Gəncə xanı Cavad xanın oğlu Uğurlu xan, Şəki xanı Səlim xanın oğlanları Hüseyn xan və Hacı xan, Talış xanı Mir Həsən xan, onun qardaşı Sarı Aslan, Irəvan xanı Hüseyn xan və digər xanların qoşunlarının ruslara qarşı qəhrəmanlıqla vuruşması məhz bu yürüşün işğalçı deyil, xilaskar mahiyyətini ortaya qoyur ki, bundan da geniş oxucu kütləsi xəbərsizdir. Bəs müharibənin əsil səbəbkarı kim olmuşdur? Rus qoşunları Gəncəni işğal etdikdən sonra digər xanlıqların ərazilərini də işğal etməyə başladı ki, bu da Iranı narahat etməyə bilməzdi. Buna görə də Iran Rusiyadan 1804 – cü ilin mayında öz qoşunlarını işğal etdiyi ərazilərdən çıxarmağı tələb etdi. Rusiyanın bu tələbi rədd etməsi 1804 – cü ilin iyunun 10 - da iki dövlət arasında diplomatik münasibətlərin kəsilməsinə və I Rus – Iran müharibəsinin başlamasına səbəb oldu. . Fətəli şah hələ Gəncə təhlükədə olarkən Cavad xanın köməyinə göndərmək üçün güclü silahlı bir orduya malik olmadığına görə çarəsiz qalıb ətrafdan kömək istədi. Fətəli şahın ordusu 7 aydan sonra Tehrandan Rusiya qoşunları ilə vuruşmaq üçün Azərbaycana tərəf yola düşdü. Bu orduya cəsur sərkərdə, o zaman cəmi 15 yaşı olan şahzadə Abbas Mirzə rəhbərlik edirdi. Sovet tarixşünaslığında saxtakarlıq o həddə çatmışdır ki, o zaman yazılmış tarix kitablarında müharibə dövründə rus qoşunlarının yerli əhalidən ərzaqı pul ilə, Iran qoşunlarının isə zorla aldığı haqqında fikirlər özünə yer tapmışdır. Bu kitablarda hətta işğalçı rus ordusunun xilaskar, Iran ordusunu isə işğalçı kimi qələmə verməkdən belə çəkinməmişlər. Bu saxtakarlığı hazırda yeni nəşr olunmuş bəzi kitablardakı obyektiv faktlarla ifşa etmək mümkündür. Jan Juniorun "Unudulmuş qəhrəmanlar" kitabında Mustafa Miyanəçinin 10 minlik qoşununun hətta aclıqdan korluq çəkdiyi vaxt da yerli əhalidən ərazaqı zorla alınmasının əleyhinə olması qeyd olunmuşdur. Kitabda bu məsələ barədə belə yazılmışdır: " Mustafa xan əhalidən ərzaq və yemi zorla ala bilmirdi. Çünki onun keçdiyi məntəqələrdə hamı Iran təbəəsi idi və o öz həmvətənlərinin mülkünü müsadirə edə bilmirdi. Əgər bu işə təşəbbüs etsəydi, siyasi səhv edərdi, ona görə ki, yerli əhalini öz əleyhinə qaldırardı... Iran ordusunda
42 nizam – intizamın mövcud olduğunun sübutlarından biri budur ki, Mustafa xan 10 min ac əsgəri kəndin qırağında saxladı və onlar kənd əhalisinin buğdasına toxunmadılar." (46) 1804 – cü ilin iyununda Abbas Mirzənin qoşunları Irəvan xanlığı ərazisinin şərqində cəmləşdirmişdi. Irəvan qalası yaxınlığındakı döyüşdə onun qoşunları rusları məğlub etdikdən sonra onlar geri çəkilməyə məcbur oldular. Gəncə xanlığı işğal olunduqdan sonra rusların Qarabağ xanlığına təzyiqi güclənmişdi. Qarabağ xanlığı XVIII əsrin 40 - cı illərində yaranmış və 1822- ci ilə qədər mövcud olmuşdur. Səfəvilər dövründə isə bu ərazilər Gəncə – Qarabağ bəylərbəyinə daxil olmuşdur ki, buna da Qacarlar nəslindən olan Ziyadoğlular rəhbərlik etmişlər. Ərazisi Araz və Kür çayları arasındakı torpaqlar idi. Şəki, Gəncə, Irəvan, Naxçıvan, Qaradağ, Cavad, Şamaxı xanlıqları ilə sərhədləri vardı. Mərkəzi Bayat qalası, Şuşa şəhəri (1750 – ci il) idi. Xanları - Pənahəli (1748 – 1763), Ibrahim Xəlil (1763 – 1806), Mehdiqulu (1806 – 1822) olmuşdu. Qarabağ xanı Ibrahim xan Qacara qarşı ruslarla yanaşı Osmanlılarla da əlaqə yaratmağa çalışırdı. O, Sultan III Səlimin (1789 – 1807) böyük vəzirlərindən birinə yazırdı:"...qızlbaşdan Ağa Məhəmməd xan ortaya çıxıb, Iran mülkünə daxil olan Iraq məmləkətini və fars şəhərlərini ələ keçiribdir. Onun indiki istəyi budur ki, Azərbaycan diyarına gedib, Araz çayını keçərək, əvvəlcədən mənim, sonra Irəvan xanı Məhəmməd xanın, daha sonra isə Gürcüstan üzərinə hücum edib öz niyyətini bu yolla həyata keçirsin. Indən belə məsləhət şövkəti əfəndinizindir. Sizdən rica budur ki, bizləri qoruyub, bizə kömək və inayətinizi əsirgəməyəsiniz. " (47) Qarabağ xanı bu cür manevrlərlə öz müstəqilliyini qoruyub saxlamağa çalışsa da Gəncə xanlığının rus qoşunları tərəfindən işğalı və general Sisianovun rəhbərliyi ilə yerli əhaliyə qarşı törədilmiş dəhşətli cinayətlər onu təcili olaraq Rusiya ilə Kürəkçay müqaviləsi bağlamağa məcbur etdi. 1805 – ci ilin yazında Gəncə yaxınlığında düşərgə salmış Sisianov mayor Lisaneviçi Ibrahim xanın yanına göndərib ondan Rusiyanın təbəliyinə keçməyi tələb etdi. Gəncədə və Car – Balakəndə rusların etdiyi ağılasığmaz vəhşiliklər Qarabağ xanını bərk qorxutmuş və ruslarla ehtiyatlı davranmasına səbəb olmuşdu. Tarixçi Əhməd bəy Cavanşir yazır: "Bu zaman Qarabağ əyanları bir – birinə düşmən olan iki hissəyə bölünmüşdülər. Bu dəstələrdən biri rusların Zaqafqaziya işlərinə qarışmasını gözləyərək heç bir vəclə Irana tabe olmaq istəmir, digəri isə… Iran hökümdarını hər vasitə ilə razı salmağa çalışırdı. Şuşa şəhəri iranlılar üçün Zaqafqaziyanın açarı, ruslar üçün isə Iranın qapısı hesab edilirdi."(48) Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|