Baki döVLƏt universiteti

XIII mühazirə 
 
 
492
çıxarsaq da, nə  qədər böyük nailiyyətlər  əldə etsək də, bir 
həqiqəti nəzərə çatdırmalıyıq ki, son vaxtlaradək, yəni Azər-
baycanın müstəqilliyi  əldə olunan dövrlərədək xalqımız heç 
vaxt öz təbii sərvətinin sahibi olmamışdır. İndi isə biz yeni bir 
mərhələdə yaşayırıq. Azərbaycan xalqı öz təbii sərvətlərinin 
sahibidir. Bu sərvətlərdən necə istifadə edilməsini xalqımızın 
özü sərbəst surətdə müəyyənləşdirir». Yəni Azərbaycan 
Respublikası  hər bir ölkə ilə, o cümlədən neft şirkətlərinin 
mənsub olduqları ölkələrlə müstəqil surətdə danışıqlar aparır və 
Azərbaycanın dünyəvi ölkə olduğunu nümayiş etdirir. 
Bu müqavilə Azərbaycanın öz müstəqilliyini bərpa 
etdikdən sonra onun müstəqil və sərbəst dixili və xarici siyasət 
yeritməsinin bariz nümunəsi olan və 30 illik müddətə bağladığı 
ilk beynəlxalq müqavilə idi. 
Müqavilənin imzalanmasından iki gün sonra, yəni 1994-
cü il sentyabrın 22-də Azərbaycan televiziyası  və radiosu ilə 
çıxışında bu müqavilənin böyük tarixi əhəmiyyətə malik 
olduğundan bəhs edən Heydər  Əliyev demişdir: «O, ötən 150 
ildə Azərbaycan neft sənayesinin tarixində ilk belə böyük 
müqavilədir. Xarici neft şirkətləri rəhbərlərinin fikrincə, 
ümumiyyətlə öz xüsusiyyətlərinə görə bu, nadir bir 
müqavilədir, dünyada oxşarı olmayan bir müqavilədir. Bu da 
ondan ibarətdir ki, Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti dünyanın 
yeddi böyük neft şirkətlərinin daxil olduğu konsorsium ilə 
müqavilə bağlayıb. Həmin  şirkətlər ABŞ, Böyük Britaniya, 
Rusiya, Norveç və Türkiyəyə  mənsubdur, sonradan Səudiyyə 
Ərəbistanının «Delta» neft şirkəti də onlara qoşulub. Yeddi neft 
şirkəti bir konsorsiuma daxil olub. Azərbaycan Dövlət Neft 
Şirkəti ilə 30 il müddətinə müqavilə imzalayıb. 
Demək bu konsorsium həm yeddi neft şikrəti, həm də 
Amerika Birləşmiş Ştatları, Rusiya, Böyük Britaniya, Türkiyə, 
Norveç və  Səudiyyə  Ərəbistanı kimi ölkələri təmsil edir. Biz 
həm neft şirkətləri ilə müqavilə bağlamışıq, həm də bu şirkətlər 
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının  
yaranması, onun daxili və хариъи сийасяти 
 
493
bizim həmin dövlətlərlə iqtisadi və digər əlaqələrimizin gələcək 
inkişafı üçün əsas yaratmışlar». 
«Əsrin müqaviləsi»nin imzalanması münasibətilə ABŞ 
prezidenti B.Klinton 1994-cü il sentyabrın 20-də Vaşinqtondan 
– Ağ Evdən göndərdiyi teleqramda yazırdı: «Birləşmiş  Ştatlar 
tarixdə bu növ sazişlər arasında ən böyüyü olan bu müqaviləni 
alqışlayır. O bütün tərəflər üçün mənfəətli olacaq və 
ölkələrimiz arasında artmaqda olan iqtisadi-ticarət əlaqələrinin 
möhkəmləndirilməsinə xidmət edəcəkdir. Azərbaycan neftinin 
işlənməsi Dağlıq Qarabağ regionu daxilində və onun ətrafında 
uzun müddət sürən münaqişənin həll olunması ilə yanaşı, 
Azərbaycan xalqı üçün sabitlik, iqtisadi inkişaf və firavanlıq 
gətirilməsində mühüm rol oynaya bilər. Biz çox şadıq ki, siz 
qüdrətli iqtisadi gələcəyə doğru bu həlledici addımı atdınız». 
Müqavilənin imzalanmasından sonra Türkiyənin dövlət 
naziri Nəcməddin Cövdət prezident Heydər  Əliyev tərəfindən 
qəbul olunarkən o, böyük bir tarixi hadisənin  şahidi olduğunu 
qeyd etmiş, heyrətamiz bir ifadə ilə öz fikrini açıqlayaraq 
demişdi: «Əgər istiqlaliyyətiniz əlinizdə olmasaydı, bu imza bu 
gün Bakıda atılmazdı… Neft müqaviləsinə atdığınız bu günkü 
imza əslində üçrəngli bayrağınızın təsdiqinə atılmış imzadır». 
Azərbaycan bu müqaviləni imzalamaqla Azərbaycan 
Respublikasının suveren hüquqlarının bərqərar olduğunu, 
Azərbaycanın tam müstəqil dövlət olduğunu dünyaya bir daha 
nümayiş etdirdi. Bu müqavilənin imzalanması ilə Azərbaycan 
iqtisadiyyatının dünya iqtisadiyyatına, azad bazar 
iqtisadiyyatına qoşulması üçün əsas yaranırdı. 
Müqavilənin imzalanması xarici ölkələrin Azərbaycana 
investisiya qoyması üçün böyük yol açdı. Belə ki, bundan sonra 
Azərbaycan neft sənayesinə xarici kapitalın axını başlandı. 
İlkin vaxtlarda Azərbaycanda neft sənayesini inkişaf etdirmək 
üçün pul vəsaitinin çatışmadığı  şəraitdə belə  əlverişli  şərtlərlə 
müqavilənin imzalanması Azərbaycan tərəfinin qələbəsi kimi 

---

XIII mühazirə 
 
 
494
qiymətləndirilir. Azərbaycan neft sənayesinə böyük bir həcmdə 
kapitalın qoyulması ümumən ölkə iqtisadiyyatının inkişafına 
təsir göstərən amil olacaqdır. 
Onu da qeyd etməliyik ki, müqavilənin ilk variantının 
hazırlanması müstəqilliyimizin ilk illərində Azərbaycan 
hakimiyyətində olan və dövlət idarəçiliyində, eləcə də siyasətdə 
peşəkarlığı olmayan səriştəsizlərin dövründə olduğu üçün o, 
xalqın ümumi mənafeyinə cavab verməmiş  və  əsas etibarı ilə 
xarici  şirkətlərin, eləcə  də ayrı-ayrı  şəxslərin marağına uyğun 
hazırlanmışdı.  
Müqavilənin beş illiyi münasibətilə  İlham  Əliyevin 
«Müstəqil Azərbaycan dövlətinin yeni neft strategiyası  uğurla 
həyata keçirilir» mövzusundakı  məruzəsində qeyd olunduğu 
kimi, «1993-cü ilin yazında Azərbaycanın  əvvəlki rəhbərliyi 
tərəfindən elə bir müqavilə variantı hazırlanmışdı ki, əgər o 
imazalansaydı, ölkə iqtisadiyyatına böyük zərər gətirmiş 
olardı». 
Yalnız 1993-cü ilin ikinci yarısında xalqımızın 
ümummilli lideri Heydər  Əliyevin ikinci dəfə Azərbaycanın 
siyasi hakimiyyətinə qayıdışından sonra müqavilənin ilk 
variantının 1993-cü il iyunun 21-nə  təyin olunmuş 
imzalanmasından imtina edilmiş  və onun Azərbaycanın milli 
mənafeyinə uyğun olaraq yenidən işlənib hazırlanmasına 
sərəncam verilmişdir.  
Odur ki, müqavilənin yeni variantı Heydər  Əliyevin 
iştirakı və rəhbərliyi ilə hazırlanmış, müqavilədə iştirak edəcək 
şirkət rəhbərləri ilə müzakirələr zamanı qarşıya çıxan çətinliklər 
aradan qaldırılaraq, nəhayət imzalanmağa təqdim olunmuşdur. 
«Əsrin müqaviləsi»nin  əhatə etdiyi «Azəri», «Çıraq» və 
«Günəşli» yatağının dərinlikdə yerləşən hissəsi sahəsində ilkin 
neft ehtiyatları 511 milyon ton səviyyəsində 
qiymətləndirilmişdi. Lakin sonradan aparılan qazma işləri 
nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, neft ehtiyatları 640 
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının  
yaranması, onun daxili və хариъи сийасяти 
 
495
milyon ton, səmt qazı ehtiyatları 100 milyard kubmetr, sərbəst 
təbii qaz ehtiyatları isə 100-150 milyard kubmetrdir. 
Bütün bunları üzə çıxarmaq və istifadə həddinə çatdırmaq 
üçün layihənin ilk illərində 7,5 milyard dollaradək kapital 
qoyuluşu və 30 il ərzində təxminən 14 milyard dollar istismar 
xərcləri nəzərdə tutulmuşdur.  
 
Müqavilənin  şərtlərinə görə Azərbaycan kapital 
qoyuluşunda 20 faiz pay qoymaqla çıxarılan neftdən gələn 
gəlirin 80 faizini (253 milyon ton neft), xarici şirkətlər isə 
bütün investisiyanın 80 faizini qoymaqla neftdən gələn gəlirin 
20 faizini, başqa sözlə, təxminən 65 milyon ton neftin sahibi 
olacaqlar. Qalan neft kapital xərclərinin, neftin dünya 
bazarlarına çıxarılması üçün maliyyə  və  nəqliyyat xərclərinin 
ödənilməsinə sərf olunacaqdır. 
Deyilən faizləri neftin satış qiymətinə çevirdikdə təxmini 
belə mənzərə alınır. Belə ki, hesablamalara görə neftdən ümumi 
gəlir bu gün üçün (yəni 30 il ərzində infliyasiya prosesi nəzərə 
alınmaqla) təqribən 157, 6 milyard dollar olmalıdır ki, bunun 
81, 7 milyard dolları Azərbaycanın payına, 19,5 milyard dolları 
xarici  şirkətlərin payına, qalanları isə yuxarıda qeyd etdiyimiz 
kimi, kapital, istismar, maliyyə  və  nəqliyyat xərclərinin 
ödənilməsinə  sərf ediləcəkdir.  Əslində Azərbaycanın qazancı 
daha çox olacaq, çünki burada Azərbaycanın 55 milyard 
kubmetr neftli qazdan – səmt qazından  əldə edəcəyi gəlir (bu 
isə ekvivalentdə əlavə olaraq azı 50 mln. ton neftə bərabərdir), 
eləcə də 90 milyard kubmetr ehtiyatı olan sərbəst qaz ehtiyatları 
istismar ediləcəyi halda qazanacağı  gəlir nəzərə alınmır. Bu 
qazdan yalnız Respublika təbii qaza öz ehtiyaclarını ödəmək 
üçün istehsal barədə  qərar qəbul etdikdən sonra istifadə 
olunacaqdır. 
Bütün bunlardan savayı layihəyə görə respublikamıza 300 

---