Baki döVLƏt universiteti

XIII mühazirə 
 
 
524
«Dirçəliş-XXI əsr» jurnalı. №15, 1999. 
6.
 
Dövlətimizin düşünülmüş  və uzaqgörən siyasətinin bəhrəsi. 
«Əsrin müqaviləsi»nin beşinci ildönümünə  həsr olunmuş 
təntənəli mərasimdə Azərbaycan Prezidenti Heydər  Əliyevin 
nitqi. «Azərbaycan» qəz., Bakı: 1999, 21 sentyabr 
7.
 
Bakı-Ceyhan boru kəmərinin  əsas memarı Azərbaycandır, 
Prezident Heydər  Əliyevdir və onun neft strategiyasıdır. 
ARDNŞ-nin birinci vitse-prezidenti, millət vəkili  İlham 
Əliyev ilə müsahibə. «Azərbaycan» qəz., 1999, 5 dekabr 
8.
 
İlham 
Əliyev. Ümumi Vətənimiz Azərbaycanı 
möhkəmləndirək, zənginləşdirək və qüdrətli dövlətə 
çevirək. Dünya azərbaycanlılarının II qurultayında nitqi. 
«Respublika» qəz., Bakı: 2006, 17 mart 
9.
 
Bayramov Q.M. Heydər  Əliyev və Azərbaycan tarix elmi. 
Bakı: 2004 
10.
 
Əziz Boran. Xocalı soyqırımı: səbəbləri, həyata keçirmə 
üsulları, nəticələri // Tarix və onun problemləri, Bakı: 2002. 
11.
 
Həsənov R.Ç. «Əsrin müqaviləsi» - Azərbaycan 
Prezidentinin uzaqgörən siyasətinin nəticəsidir. Bakı 
Universitetinin xəbərləri, №1, 1998, s.110-119 
12.
 
Mehdiyev R.Ə. Azərbaycan 2003-2008: zaman haqqında 
düşünərkən. Bakı: 2009 
13.
 
Həsənova L.L. Azərbaycan  əhalisi XX yüzilliyin ikinci 
yarısında. Bakı: 2003 
14.
 
Hüseynova İ.M. Müstəqilliyimizin təminatçısı. Bakı: 2003. 
15.
 
Hüseynova  İ.M. Heydər  Əliyev və Qafqazda sülh prosesi. 
Bakı: 2008 
16.
 
Qasımlı M. SSRİ-Türkiyə münasibətləri (Türkiyədə 1960-cı 
il çevrilişindən SSRİ-nin dağılmasınadək). I c., 1960-1979, 
Bakı: 2007; II c., 1979-1991. Bakı: 2008 
17.
 
Mahmudov Y.M. Azərbaycan dövlətçiliyinin xilaskarı, 
Bakı: 1998 
18.
 
Mahmudov Y.M. Şükürov K.K. Qarabağ: Real tarix. 
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının  
yaranması, onun daxili və хариъи сийасяти 
 
525
Faktlar. Sənədlər. Bakı: 2005 
19.
 
Məmmədov N.Z. Heydər  Əliyev və Azərbaycanın 
qurtuluşu. BDU-nun xəbərləri. Hum. elm. ser. 2003, №1 
20.
 
Мехтиев Р.А. Азербайджан: вызовы глобализации. Уро-
ки  прошлого,  реалии  настоящего  и  перспективы  бу-
дущего. Баку: 2004 
21.
 
Mehdiyev R.Ə. Milli məfkurə, dövlətçilik, müstəqillik yolu 
ilə. c.1,2. Bakı: 2007. 
22.
 
Mehdiyev R.Ə. Demokratiya yolunda: irs haqqında 
düşünərkən. Bakı: 2008 
23.
 
Mehdiyev R.Ə. Yeni siyasət: inkişafa doğru. c.1, 2. Bakı: 
2008 
24.
 
Nəsirov E. Azərbaycan neft və beynəlxalq müqavilələr 
(1991-1999). Bakı: 1999  
25.
 
Rövnəq Abdullayev. «Azərbaycan neft strategiyası ulu 
öndər Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasətinin nəticəsidir» - 
«Xalq» qəz., 20 sentyabr 2007. 
26.
 
Prezident İlham Əliyev və mədəniyyət. c.1.2, Bakı: 2008 
27.
 
Axundova E.Q. Heydər  Əliyev.  Şəxsiyyət və zaman. I, II 
hissə, Bakı: 2007 

---

XIV mühazirə 
 
 
525
b/m S.A.İsmayılova 
 
XIV. CƏNUBİ AZƏRBAYCAN  
1917-ci il – XXI ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ 
 
1.
 
1917-20-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda mlli-azadlıq hərakatı. 
2.
 
Cənubi Azərbaycanda milli hərəkatın fəallaşması. «21 
Azər» inqilabı. S.C.Pişəvərinin ictimai-siyasi baxışları  və 
onun Azərbaycan milli hərəkatında rolu. 
3.
 
1950-ci illərin sonu – 60-cı illərin  əvvəllərində  İranda 
sosial-iqtisadi və siyasi böhranın dərinləşməsi. Cənubi 
Azərbaycan «Ağ inqilab» illərində. 
4.
 
1978-79-cu illər İran inqilabı və Cənubi Azərbaycan 
 
1. 1917-1920-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda  
milli-azadlıq hərəkatı 
 
 
1917-ci ildə Rusiyada fevral inqilabı baş verərkən Cənubi 
Azərbaycan rus qoşunlarının işğalı altında idi. Çarizmin 
devrilməsi Cənubi Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatının 
canlanmasına  şərait yaratdı. Müharibə dövründə baş verən 
ümumi iqtisadi böhran və  əhalinin vəziyyətinin ağırlaşması, 
xarici işğalçıların ağalığı və hökumətin ölkəni fəlakətdən xilas 
etməyə qadir ola bilməməsi  İranda, o cümlədən Cənubi 
Azərbaycanda xalqın narazılığına, tez-tez baş verən 
həyəcanlara səbəb olmuşdu. 
Cənubi Azərbaycanda  əhalinin çıxışlarına  əsas siyasi 
orqan – İran Demokrat Partiyasının (İDP)  əyalət komitəsi 
istiqamət verirdi
*
. Azərbaycan  əyalət komitəsi bu təşkilatın 
                                                 
*
 ИДП – Иран Демократ Партийасы 1909-ъу ил нойабрын 15-дя йарадылыб. 
Ъянуби  Азярбайъанын  эюркямли  ингилабчылары  Щейдяр  хан  Ямиоьлу, 
С.М.Ябузийа, Баьыр хан Гафгази вя б. партийанын йаранмасында мцщцм рол 
ойнамышлар. 
Cənubi Azərbaycan 1917-ci il  
– XXI əsrin əvvəllərində 
 
526
mətbuat orqanı kimi «Təcəddüd» («Yeniləşmə») qəzetini nəşr 
etməyə başladı. Qəzetin ilk nömrəsi (fars dilində) 1917-ci il apre-
lin-9-da çıxdı. 
1917-ci il mayın 1-dən başlayaraq Təbrizdə mitinq və 
nümayişlər keçirilməyə başladı. 
1917-ci il avqustun 24-də  Təbrizdə  İDP-nin  əyalət 
komitəsinin konfransı açıldı. 480 nümayəndə  iştirak edirdi. 
Konfrans Azərbaycan Demokrat Partiyasını (ADP) müstəqil 
elan etdi. Şeyx Məhəmməd Xiyabani
**
 başda olmaqla onun 
Mərkəzi Komitəsini seçdi. ADP-nin fəaliyyət dairəsi 
genişləndi. Astara, Miyanə  və b. şəhərlərdə, kəndlərdə  və 
Bakıda partiyanın təşkilatları yarandı. 
1918-ci ilin noyabrında Türkiyə  Cənubi Azərbaycanda 
yerləşdirdiyi 9-cu ordusunu buradan çıxartdıqdan sonra 
ingilislər yenidən  İranın  şimal-qərbini  ələ keçirdilər. 
Vüsuqüddövlənin hökuməti ilə 1919-cu il avqustun 9-da İranı 
İngiltərədən tam asılı hala salan saziş bağlanması  Cənubi 
Azərbaycanda genişlənən milli-azadlıq hərakatının yeni pilləyə 
qalxmasına təkan verdi. Əyalətdə ingilis imperialistlərinə  və 
İran hökumətinə qarşı mübarizə şiddətləndi. 
1920-ci il aprelin 7-də Təbrizdə üsyan başlandı. Ümumi sayı 
iki minə yaxın olan süvari və piyada kazak dəstələrindən başqa 
Təbrizdəki silahlı qüvvələrin hamısı üsyana qoşuldu. Üsyana 
rəhbərlik etmək üçün İctimai İdarə Heyəti (İİH) yaradıldı. Mirzə 
Tağıxan Rəfət, Zeynalabdin Qiyami və b. ibarət bu heyətə Şeyx 
Məhəmməd Xiyabani başçılıq edirdi. 
Təbrizdə üsyan qalib gəldi. Hakimiyyət  İİH-nin  əlinə 
                                                 
**
 Шейх Мящяммяд Хийабани (1880-1920). Ингилабиликля елмилийи юзц-
ндя  бирляшдирян  сийаси  хадим  олуб 1905-1911-ъи  илляр  Мяшрутя  ингилабы 
дюврцндя сийаси щяйата гядям гоймуш, 1911-ъи илин декабрында Ираны тярк 
едиб Гафгаза кечмяйя мяъбур олуб. 1914-ъц илдян Тябризя гайыдыб сийасятля 
мяшьул  олмушду. «Тяъяддцд»  гязетинин  яксяр  сайлары  онун  баш  редактор-
луьу  иля  няшр  едилиб.  Онун  «Азярбайъан»  вя  «Азярбайъан  демократийасы» 
мягаля-ессесиндя вятянпярвярлик, милли гцрур, мцбаризлик дярси верилир. 

---