Baki döVLƏt universiteti

XIII mühazirə 
 
 
496
milyon dollar bonus
*
 veriləcəyi nəzərdə tutulmuşdur. 
Müqavilənin layihəsinə görə kapital qoyuluşunun 
dinamikasına müvafiq olaraq bütövlükdə neft hasilatı planı da 
tərtib olunmuşdur. 2000-ci ildə kontrakt sahəsindən 10 milyon 
ton neftin istehsalı, sonrakı illərdə isə bunun hər il 3-5 milyon 
ton artılırması nəzərdə tutulmuşdur. Layihəyə görə neft hasilatı 
2003-2014-cü illərdə özünün zirvəsinə çatacaq, maksimum 
hasilat 2006-2010-cu illərdə  hər il 34-35 milyon ton 
səviyyəsində planlaşdırılır. Bütövlükdə, əgər kontrakt sahəsində 
məhsuldar qatın altındakı laylarda yeni kəşflər edilməsə, 
çıxarılması proqnozlaşdırılan ehtiyatların tam istismarı 2025-ci 
ildə başa çatacaq. 
Müqavilə 1994-cü il sentyabrın 20-də imzalandıqdan və 
respublika parlamenti tərəfindən 1994-cü il noyabrın 15-də 
ratifikasiya olunub və ratifikasiya sənədi Azərbaycan dövlətinin 
qanunu kimi 1994-cü il dekabrın 12-də Azərbaycan Prezidenti 
tərəfindən imzalandıqdan sonra qüvvəyə minmiş  və  işə 
başlanılmışdır. 
1995-ci ilin yanvarın 24-də  rəhbər komitənin ilk iclası 
keçirilmiş, orada illik iş proqramı  və 1995-ci il üçün 105 
milyon dollar məbləğində büdcə təsdiq olunaraq, eyni zamanda 
nəzərdə tutulan işlərin həyata keçirilməsi üçün tərkibi tərəfdaş 
xarici neft şirkətlərinin nümayəndələrindən və  həm də 
Azərbaycan mütəxəssislərindən ibarət olan Azərbaycan 
Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti (ABƏŞ) yaradılmışdır. 
Proqrama uyğun olaran ABƏŞ 1995-ci ilin əvvəlindən 
mühəndis geologiyası, geofiziki tədqiqatlar sahəisndə  işə 
başlamışdır. 
                                           
*
  Бонус  термини  алтында  йатагларын  истисмары  цчцн  контракт  цзря  газа-
нылмыш  щцгугларын  тясдигиня  эюря  яъняби  ширкятляр  консорсиумунун 
юдядийи мцяййян мябляь вя йа мцкафат баша дцшцлцр вя нефт-газ йатаглары-
нын  ахтарышы  заманы  контракт  сащясиндя  АРДНШ-нин  чякдийи  хярълярин 
явязи кими гиймятляндирилир. Онун неъя вя щара сярф едиляъяйи ися респуб-
лика рящбярлийиндян асылыдыр. 
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının  
yaranması, onun daxili və хариъи сийасяти 
 
497
Məcburi işlərin minimum proqramının tərkib 
hissələrindən biri müqavilənin  əhatə etdiyi sahədə  kəşfiyyat 
quyularının qazılması idi. Müqaviləyə uyğun olaraq 
«Xəzərdənizneft» (indiki «Dədə Qorqud») yarımdalma qazma 
qurğusunun vəziyyətinin qiymətləndirilməsi və lazımi qaydada 
yenidən qurulması  məqsədi ilə ARDNŞ  və ABƏŞ arasında 
müqavilə imzalanmışdır. ABŞ-ın «Santa-Fe» şirkəti qurğunu 
işlək vəziyyətə  gətirmək, dənizin dərinliyi 475 metrə çatan 
yerlərdə  dərinliyi 7500 metr olan quyular qazmaq üçün onun 
Qərb standartlarına uyğun  şəkildə modernləşdirilməsinə  və 
təmirinə başlamış  və bu işi 1996-cı il avqustun 24-də başa 
çatdırmışdır. 
Onu da qeyd etməliyik ki, təmir və modernləşdirmə 
işlərində iştirak edən 356 nəfər adamın yalnız 50 nəfəri əcnəbi, 
qalanları isə Azərbaycan mütəxəssisləri olmuşdur. Eyni 
zamanda bizim mütəxəssislərin yeni texnologiyaları 
öyrənmələri üçün təlim prosesi təşkil olunmuş, bir çoxları 
«Santa-Fe»  şirkətinin  Şimal dənizində, ABŞ-da, Küveytdə  və 
dünyanın digər ölkələrində yerləşən eynitipli qazma 
qurğularında təcrübə keçmişlər. 1996-cı il sentyabrın 11-də 
qurğu «Şelflayihətikinti»ni tərk etmiş  və sentyabrın 17-dən 
quyunun qazılmasına başlanmışdır. 
Məcburi işlərin minimum proqramında  ətraf mühitin 
mühafizəsi məsələlərnə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Bunun üçün 
ətraf mühitin qorunması üzrə yardımçı komitə  və onun 
nəzdində monitorinq və elmi tədqiqat işləri üzrə iki işçi qrupu 
yaradılmışdır. ABƏŞ-in sifarişi ilə Azərbaycan EA-nın 
coğrafiya, geologiya, biologiya, zoologiya institutları, 
radioaktiv tədqiqatlar bölməsi və seysmologiya mərkəzi, 
ekologiya və hidrometerologiya komitələri, digər idarə  və 
təşkilatlar tərəfindən müqavilə  əsasında sahənin ilkin ekoloji 
vəziyyətinə dair mövcud elmi-texniki məlumatların xülasəsi, 
həmçinin ABƏŞ-in tapşırığı ilə Amerikanın «Vidvord Klayd» 

---

XIII mühazirə 
 
 
498
şirkəti respublikanın alim və mütəxəssislərinin iştirakı ilə geniş 
elmi-tədqiqat proqramı hazırlanmışdır. 
Ekoloji sistemdə fasilələrlə  əlaqədar dəyişikliklərin baş 
verməsini nəzərə alaraq 1995-ci il sentyabr və dekabr aylarında 
iki ekspedisiya təşkil olunmuş  və müqavilənin  əhatə etdiyi 
sahədən külli miqdarda su, hava və süxur nümunələri 
götürülmüşdür. 
Müqavilənin  əhatə etdiyi sahənin neft-qaz ehtiyatlarının 
işlənməsi prosesində baş verəcək qəzaların vaxtında ləğv 
olunması, yəni neft tullantılarının lokalizə edilib suyun 
səthindən yığılması məqsədi ilə xüsusi texniki avadanlığa malik 
xidmət sahəsi yaradılması  işi  Şotlandiyanın «Briçç Marni» 
şirkətinə həvalə olunmuşdur. 
Göstərilənlərlə yanaşı, 1995-ci ildə əsas vəzifələrdən biri 
ilkin neft hasilatı layihəsini gerçəkləşdirməyin mümkünlüyünü 
öyrənmək olmuşdur. Bu məqsədlə 1995-ci ilin birinci yarısında 
ABƏŞ-in və ARDNŞ-nin mütəxəssisləri «Braun ənd rut» 
şirkətindən olan mühəndislərlə birlikdə «Çıraq-1» 
platformasının və dayaq blokunun hərtərəfli yoxlanması, 
texniki və kompyuter modernləşdirilməsi üçün tədqiqat işləri 
aparmışlar. Nəticədə «Çıraq-1» dayaq blokunun 
təkmilləşdirilməsi platformanın üst modullarının təmiri və 
təchizi işlərinin planı hazırlanmışdır. 
Ancaq ilkin neftin hasilatı layihəsini həyata keçirmək 
üçün xam neftin ixracı sahəsində 1995-cı ildə görüləcək işlərin 
mərkəzsində «Çıraq-1» platformasından çıxarılacaq neftin 
ixracı üçün alternativ variantları müəyyənləşdirmək kimi 
məsələlər dururdu. 
İlkin neftin ixrac marşrutuna dair ortalığa çıxan 
variantlardan ikisi haqqında 1995-ci ilin sentyabrınadək 
aparılan danışıqlar müvəffəqiyyətlə  nəticələnmiş  və oktyabr 
ayında rəhbər komitə ilkin neftin ixrac marşrutları kimi Şimal 
və  Qərb variantlarından istifadə etmək haqqında qərar qəbul 
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının  
yaranması, onun daxili və хариъи сийасяти 
 
499
etmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər 
Əliyevin ilkin neftin ixracı üçün Rusiya ərazisindən keçən 
Şimal marşrutunun seçildiyini təsdiqləyən məktubu Rusiyanın 
baş naziri Viktor Çernomırdinə çatdırılmış və nəhayət, Rusiya 
ilə Azərbaycan arasında dövlətlərarası müqavilə 1996-cı il 
yanvarın 18-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 
H.Əliyev və Rusiyanın baş naziri V.Çernomırdin tərəfindən 
imzalanmışdır. 
1996-cı il fevralın 18-də «Transneft», ARDNŞ və ABƏŞ 
arasında nəqletmə sazişi və  nəqletmə haqqında himayədarlıq 
sazişi də imzalanmışdır. Eyni qayda üzrə 1996-cı ilin martında 
Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev və Gürcüstan Prezidenti 
Eduard  Şevernadze ilkin neft ixracının Gürcüstan ərazisindən 
keçən Qərb martşrutu haqqında Azərbaycan və Gürcüstan 
arasında dövlətlərarası müqavilə imzaladılar. 
Göründüyü kimi, neftin ixrac sisteminin iki boru 
kəmərindən – Şimal və  Qərb kəmərlərindən ibarət olması 
qərara alındı. 
Şimal sistemi Sənqəçal terminalından Novorossiyskə 
qədər, Rusiya Federasiyasının boru kəmərləri sistemi daxil 
olmaqla 1411 kilometr məsafədən ibarətdir. Rusiya –Azər-
baycan sərhədinədək olan 224 km-lik məsafənin 198 kilometlik 
hissəsinin mövcud boru kəmərindən istifadə olunması, 26 km 
məsafə üzrə isə yeni boru kəmərinin çəkilməsi qərara 
alınmışdır. Boru kəməri gündə 105 min barrel (ildə 5 milyon 
ton) neftin nəqli üçün nəzərdə tutulmuş, neftin həcmini ölçən, 
uçotunu aparan nəzarət stansiyaları, Mərkəzi Dispetçer İdarəsi 
bütün xətt boyu sızmaların aşkar olunması üçün monitorinq 
sistemi və kompyuter rabitəsi ilə təchiz edilmişdir. 
Marşrutun Qərb sisteminin də buraxılış gücü gündə 105 
min barreldir. Sənqəçaldan Qara dənizədək (Supsa limanına 
qədər) boru kəmərinin uzunluğu 926 kilometrdir. Layihəyə 
görə 788 kilometrlik boru hissəsinin mövcud kəmərdən istifadə 

---