Bojan [optrajanov

 
 
Primer 5.3 
 
Znaej}i ja formulata na sulfurnata kiselina (H
2
SO
4
), treba da se najdat molskite udeli na 
elementite od koi taa e sostavena.  
 
R e { e n i e  
Kako {to e lesno da se vidi, vo edna formulna edinica (ovojpat, toa e molekula) od sulfurna 
kiselina ima dva atoma od vodorod, eden atom od sulfur i ~etiri atoma od kislorod. Spored toa, 
odnosot na koli~estvata na ovie tri elementa e n(H) : n(S) : n(O) = 2 : 1 : 4, a ako predvid ja zememe 
i sulfurnata kiselina 
n(H
2
SO
4
) : n(H) : n(S) : n(O) = 1 ; 2 : 1 : 4 
So drugi zborovi, ako zememe eden mol sulfurna kiselina, sme zemale dva mola vodorod, eden mol 
sulfur i 4 mola kislorod. Taka, }e imame vkupno koli~estvo od 7 mola. 
Spored toa: 
x(H) = 2/7   
Ÿ   x(H) = 0,286   Ÿ    x(H) = 28,6 %        
x(S) = 1/7   
Ÿ   x(H) = 0,143   Ÿ    x(H) = 14,3 %        
x(O) = 4/7   
Ÿ   x(H) = 0,571   Ÿ    x(H) = 57,1 %        
Zna~i, vo sulfurnata kiselina ima 28,6 molski procenti vodorod, 14,3 molski procenti sulfur i 
57,1 molski procenti kislorod.  
Treba, mo`ebi, da se re~e deka, vo op{t slu~aj, za soedinenie X ~ija formula e A
a
B
b
C
c
 , maseniot 
udel na eden od elementite (za da ne se vrzuvame na nekoj konkreten element, i tuka go upotre-
buvame op{tiot simbol E) e daden so izrazot  
       
 
X
E
E
X
E;
r
r
M
A
i
w
˜
 
 
kade {to i
 
(E)  e indeksot na elementot E vo formulata na soedinenieto X (vo gorniot primer, 
indeksot za elementot A e a, za elementot B indeksot e b itn.). Pritoa, ne treba da se zaborava 
deka zbirot na masenite (kako i na sekoi drugi) udeli e edinica, a zbirot na masenite (ili 
drugi) procenti e 
100 %, taka {to site udeli ne mora da se presmetuvaat. 
Vo sekoj slu~aj, 
ako e poznata hemiskata formula na edno soedinenie, od nea mo`e da se presmeta sostavot, t.e. 
da se presmetaat molskite udeli na elementite od koi soedinenieto e sostaveno. 
Nao|awe na formula na soedinenie ako e poznat sostavot 
Mo`no e da se re{i i zada~a {to e obratna od prethodnata: da se najde formulata na soedinenie 
za koe postojat podatoci od t.n. elementarna analiza koi poka`uvaat kolkava e sodr`inata na 
sekoj od elementite {to go so~inuvaat toa soedinenie. Zada~ata se re{ava na toj na~in {to }e 
se najdat odnosite na koli~estvata na elementite i tie, potoa, }e se svedat na odnosi na mali 
(ili, barem, relativno mali) celi broevi.  
 
160

---

Formulata {to e dobiena na vakov na~in e t.n. najednostavna ili empiriska formula. Za 
dobivawe na vistinskata formula na soedinenieto e potrebno da se znae i negovata molarna 
masa.  
Vo vakvi slu~ai, zgodno e da se znae deka 
vrednosta na indeksot za sekoj od elementite vo najednostavnata formula na edno soedinenie 
}e ja dobieme ako maseniot odnos za soodvetniot element go podelime so relativnata atomska 
masa na toj element; vistinskata formula mo`e da se najde ako e poznata molarnata masa. 
 
 
Primer 5.4 
 
So analiza bilo utvrdeno deka masenite udeli na K, na S  i na O vo edno soedinenie se 0,566, 0,087 
i 0,348 soodvetno. Se bara formulata na soedinenieto. 
 
R e { e n i e  
Baranata formula e K
a
C
b
O
c
  kade {to a,  b i c se indeksite vo formulata koi{to treba da bidat 
opredeleni. 
Imaj}i go predvid izrazot daden na str. 160,  
i(K) : i(C) : i(O) = a : b : c = w(K)/A
r
(K) : w(C)/A
r
(C) : w(O)/A
r
(O) 
a : b : c = 0,566/39,10 : 0,087/12,01 : 0,348/16 
a : b : c = 0,014 : 0,007 : 0,022 
Ako na desnata strana podelime so najmaliot broj (0,007), odnosot na trite ~lena na desnata strana 
nema da se izmeni. Me|utoa, sega }e imame 
a : b : c = 2 : 1 : 3,1 
ili, pribli`no,  
a : b : c = 2 : 1 : 3 
Spored toa, formulata na soedinenieto mo`e da bide K
2
CO
3
,  no i K
4
C
2
O
6
  itn. Najednostavna e 
prvata formula, a toa e i vistinskata formula na kalium karbonat. Imeno, se raboti za jonski 
gradeno soedinenie, a za takvite soedinenija za vistinska ja smetame najednostavnata. 
Ako situacijata ne e vaka zgodna i ako i pove}ekratnite umno`oci na najednostavnata formula 
mo`e da bidat vistiniti, potrebno e da znaeme kolkava e molarnata masa i vrz taa osnova }e 
napravime zaklu~ok za vistinskata formula.  
 
Hemiskite ravenki kako osnova za presmetuvawe 
Presmetuvawata vrz osnova na hemiskite ravenki se bazirani vrz faktot deka vo sekoja 
izramneta hemiska ravenka odnosot na stehiometriskite koeficienti na oddelnite u~esnici vo 
reakcijata go dava odnosot na koli~estvata na izreagiranite reaktanti, odnosno obrazuvanite 
 
161

---

produkti na reakcijata. Taka, odnosot na promenata na koli~estvata za dva u~esnika (B i C) vo 
edna reakcija }e bide:  
 
 
 
 
'
'
n
n
B
C
B
C
 
Q
Q
 
kade {to 
Q
 
(B) i 
Q
 
(C) se stehiometriskite koeficienti pred B i C vo reakcionata ravenka
*
.  
Zapomni, 
vo izramnetata hemiska ravenka odnosot na stehiometriskite koeficienti za oddelnite u~es-
nici vo reakcijata e ednakov so odnosot na transformiranite koli~estva od tie u~esnici. 
 
 
 
 
Primer 5.5 
 
Poznato e deka pri sogoruvawe na jaglevodorodi vo vi{ok na kislorod, kako produkti se dobivaat 
jaglerod dioksid i voda. Kolkavo koli~estvo voda }e se dobie ako vo vi{ok od kislorod sogorele 
pet kilogrami etin (acetilen)? 
 
R e { e n i e  
Reakcionata ravenka za procesot na sogoruvawe na etin e: 
2C
2
H
2
 + 5O
2
 = 4CO
2
 + 2H
2
O 
O~igledno e deka odnosot na koli~estvata na sogoren etin i na obrazuvana voda e (ako predvid gi 
imame apsolutnite vrednosti) 2 : 2 ili, {to e isto, 1 : 1. Taka, ako go najdeme koli~estvoto na 
sogoren etin, sme go na{le i koli~estvoto obrazuvana voda.
 Molarnata masa na etin e 
26,04 g/mol odnosno 0,02604 kg/mol. Ottuka, koli~estvoto na sogoren etin }e bide  
5 kg / 0,02604 kg mol
–1
 = 192 mol 
Zna~i, pri sogoruvawe na 5 kilograma etin se obrazuvaat 192 mola voda! 
Va`no e dali reaktantite se vo stehiometriski odnos 
Vo nekoi slu~ai od uslovot na zada~ata sleduva deka odnosot na koli~estvata supstanca za 
u~esnicite vo reakcijata (ili samo za nekoi od niv) e onakov kakov {to e odnosot na stehiomet-
riskite koeficienti za tie u~esnici vo reakcionata ravenka. Vo vakov slu~aj smetame deka tie 
koli~estva se vo stehiometriski odnos. Ponekoga{, duri, velime (ne sosem pravilno!) deka i 
samite  u~esnici vo reakcijata se nao|aat vo stehiometriski odnos. Vo vakvi slu~ai, presme-
tuvawata se relativno ednostavni (ne bi trebalo oddelno da se napomnuva deka voop{to ne e 
                                                           
*
 
Kako {to rekovme, ako ne nè interesira predznakot na promenite na koli~estvata supstanca, stehiometriskite 
koeficienti mo`e da gi zemame onaka kako {to tie se navistina napi{ani vo reakcionata ravenka. Ako, pak, sakame da 
dobieme rezultat koj{to }e poka`uva deka promenata na koli~estvoto supstanca na reaktantite vo tekot na reakcijata e 
negativna, a onaa za produktite e pozitivna veli~ina (koli~estvoto na reaktantite, imeno, se namaluva, a ona na produk-
tite raste), toga{ treba stehiometriskite koeficienti za reaktantite da gi zemame so negativen predznak.  
Vo po~etniot period na u~ewe na hemiskoto smetawe, za ova ne mora da se vodi smetka. Nekoga{ podocna, koga u~ebnikov 
}e slu`i za obnovuvawe na porano u~enoto, i vaka mo`e da se postapuva. 
 
162

---